Pompey ascends to the heavens (1–18)

at nōn in Phariā mānēs iacuēre favillā

nec cinis exiguus tantam compescuit umbram;

prōsiluit bustō sēmustaque membra relinquēns

dēgeneremque rogum sequitur convexa Tonantis.

quā niger astriferīs cōnectitur axibus āēr

quodque patet terrās inter lūnaeque meātūs,

sēmideī mānēs habitant, quōs ignea virtūs

innocuōs vītā patientēs aetheris īmī

fēcit et aeternōs animam collēgit in orbēs;

nōn illūc aurō positī nec tūre sepultī

perveniunt. illīc postquam sē lūmine vērō

implēvit, stēllāsque vagās mīrātus et astra

fīxa polīs, vīdit quantā sub nocte iacēret

nostra diēs rīsitque suī lūdibria truncī.

hinc super Ēmathiae campōs et signa cruentī

Caesaris ac sparsās volitāvit in aequore classēs,

et scelerum vindex in sānctō pectore Brūtī

sēdit et invictī posuit sē mente Catōnis.

Cato regroups (19–50)

ille, ubi pendēbant cāsūs dubiumque manēbat

quem dominum mundī facerent cīvīlia bella,

ōderat et Magnum, quamvīs comes īsset in arma

auspiciīs raptus patriae ductūque senātūs;

at post Thessalicās clādēs iam pectore tōtō

Pompeiānus erat. patriam tūtōre carentem

excēpit, populī trepidantia membra refōvit,

ignāvīs manibus prōiectōs reddidit ēnsēs,

nec rēgnum cupiēns gessit cīvīlia bella

nec servīre timēns. nīl causā fēcit in armīs

ille suā: tōtae post Magnī fūnera partēs

lībertātis erant. quās nē per lītora fūsās

colligeret rapidō victōria Caesaris āctū,

Corcȳrae sēcrēta petit ac mīlle carīnīs

abstulit Ēmathiae sēcum fragmenta ruīnae.

quis ratibus tantīs fugientia crēderet īre

agmina, quis pelagus victās artāsse carīnās?

Dōrida tum Maleān et apertam Taenaron umbrīs,

inde Cythēra petit, Boreāque urguente carīnās

Graia fugit, Dictaea legit cēdentibus undīs

lītora. tunc ausum classī praeclūdere portūs

impulit ac saevās meritum Phȳcūnta rapīnās

sparsit, et hinc placidīs altō dēlābitur aurīs

in lītus, Palinūre, tuum — neque enim aequore tantum

Ausoniō monumenta tenēs, portūsque quiētōs

testātur Libyē Phrygiō placuisse magistrō —

cum procul ex altō tendentēs vēla carīnae

ancipitēs tenuēre animōs, sociōsne malōrum

an veherent hostēs: praeceps facit omne timendum

victor, et in nūllā nōn crēditur esse carīnā.

ast illae puppēs lūctūs plānctūsque ferēbant

et mala vel dūrī lacrimās mōtūra Catōnis.

Pompey’s family reacts to his death (51–166)

nam, postquam frūstrā precibus Cornēlia nautās

prīvignīque fugam tenuit, nē forte repulsus

lītoribus Phariīs remeāret in aequora truncus,

ostenditque rogum nōn iūstī flamma sepulchrī,

“ergō indigna fuī,” dīxit “Fortūna, marītō

accendisse rogum gelidōsque effūsa per artūs

incubuisse virō, lacerōs exūrere crīnēs

membraque dispersī pelagō compōnere Magnī,

vulneribus cūnctīs largōs īnfundere flētūs,

ossibus et tepidā vestēs implēre favillā,

quicquid ab exstīnctō licuisset tollere bustō

in templīs sparsūra deum. sine fūneris ūllō

ārdet honōre rogus; manus hoc Aegyptia forsan

obtulit officium grave mānibus. ō bene nūdī

Crassōrum cinerēs! Pompeiō contigit ignis

invidiā maiōre deum. similisne malōrum

sors mihi semper erit? numquam dare iūsta licēbit

coniugibus? numquam plēnās plangēmus ad urnās?

quid porrō tumulīs opus est? aut ūlla requīrit

īnstrūmenta dolor? nōn tōtō in pectore portās,

impia, Pompeium? nōn īmīs haeret imāgō

vīsceribus? quaerat cinerēs vīctūra superstēs.

nunc tamen hinc longē quī fulget lūce malignā

ignis adhūc aliquid Phariō dē lītore surgēns

ostendit mihi, Magne, tuī. iam flamma resēdit,

Pompeiumque ferēns vānēscit sōlis ad ortūs

fūmus, et invīsī tendunt mihi carbasa ventī.

linquere, sī qua fidēs, Pēlūsia lītora nōlō:

nōn mihi nunc tellūs Pompeiō sīqua triumphōs

victa dedit, nōn alta terēns Capitōlia currus

grātior. ēlāpsus fēlīx dē pectore Magnus;

hunc volumus quem Nīlus habet, terraeque nocentī

nōn haerēre queror; crīmen commendat harēnās.

tū pete bellōrum cāsūs et signa per orbem,

Sexte, paterna movē; namque haec mandāta relīquit

Pompeius vōbīs in nostrā condita cūrā:

‘mē cum fātālis lētō damnāverit hōra,

excipite, ō nātī, bellum cīvīle, nec umquam,

dum terrīs aliquis nostrā dē stirpe manēbit,

Caesaribus rēgnāre vacet. vel scēptra vel urbēs

lībertāte suā validās impellite fāmā

nōminis. hās vōbīs partēs, haec arma relinquō.

inveniet classēs quisquis Pompeius in undās

vēnerit, et noster nūllīs nōn gentibus hērēs

bella dabit; tantum indomitōs memorēsque paternī

iūris habēte animōs. ūnī pārēre decēbit,

sī faciet partēs prō lībertāte, Catōnī.’

exsolvī tibi, Magne, fidem, mandāta perēgī;

īnsidiae valuēre tuae, dēceptaque vīxī

nē mihi commissās auferrem perfida vōcēs.

iam nunc tē per ināne chaos, per Tartara, coniūnx,

sī sunt ūlla, sequar — quam longō trādita lētō

incertum est. poenās animae vīvācis ab ipsā

ante feram; potuit cernēns tua fūnera, Magne,

nōn fugere in mortem. plānctū contūsa perībit,

effluet in lacrimās; numquam veniēmus ad ēnsēs

aut laqueōs aut praecipitēs per inānia iactūs.

turpe morī post tē sōlō nōn posse dolōre.”

sīc ubi fāta, caput fērālī obdūxit amictū

dēcrēvitque patī tenebrās puppisque cavernīs

dēlituit, saevumque artē complexa dolōrem

perfruitur lacrimīs et amat prō coniuge lūctum.

illam nōn flūctus strīdēnsque rudentibus Eurus

mōvit et exsurgēns ad summa perīcula clāmor,

vōtaque sollicitīs faciēns contrāria nautīs

composita in mortem iacuit fāvitque procellīs.

prīma ratem Cyprōs spūmantibus accipit undīs;

inde tenēns pelagus, sed iam moderātior, Eurus

in Libycās ēgit sēdēs et castra Catōnis.

trīstis, ut in multō mēns est praesāga timōre,

aspexit patriōs comitēs ā lītore Magnus

et frātrem; mediās praeceps tunc fertur in undās.

“dīc ubi sit, germāne, parēns. stat summa caputque

orbis, an occidimus Rōmānaque Magnus ad umbrās

abstulit?” haec fātur, quem contrā tālia frāter:

“ō fēlīx, quem sors aliās dispersit in ōrās

quīque nefās audīs: oculōs, germāne, nocentīs

spectātō genitōre ferō. nōn Caesaris armīs

occubuit dignōque perīt auctōre ruīnae:

rēge sub impūrō Nīlōtica rūra tenente,

hospitiī frētus superīs et mūnere tantō

in proavōs, cecidit dōnātī victima rēgnī.

vīdī ego magnanimī lacerantēs pectora patris,

nec crēdēns Pharium tantum potuisse tyrannum

lītore Nīliacō socerum iam stāre putāvī.

sed mē nec sanguis nec tantum vulnera nostrī

affēcēre senis, quantum gestāta per urbem

ōra ducis, quae trānsfīxō sublīmia pīlō

vīdimus; haec fāma est oculīs victōris inīquī

servārī, scelerisque fidem quaesīsse tyrannum.

nam corpus Phariaene canēs avidaeque volucrēs

distulerint, an fūrtīvus quem vīdimus ignis

solverit, ignōrō. quaecumque iniūria fātī

abstulit hōs artūs, superīs haec crīmina dōnō:

servātā dē parte queror.” cum tālia Magnus

audīsset, nōn in gemitūs lacrimāsque dolōrem

effūdit, iūstāque furēns pietāte profātur:

“praecipitāte ratēs ē siccō lītore, nautae;

classis in adversōs ērumpat rēmige ventōs.

īte, ducēs, mēcum — nusquam cīvīlibus armīs

tanta fuit mercēs — inhumātōs condere mānēs,

sanguine sēmivirī Magnum satiāre tyrannī.

nōn ego Pellaeās arcēs adytīsque retēctum

corpus Alexandrī pigrā Mareōtide mergam?

nōn mihi pȳramidum tumulīs ēvulsus Amāsis

atque aliī rēgēs Nīlō torrente natābunt?

omnia dent poenās nūdō tibi, Magne, sepulchra.

ēvolvam bustō iam nūmen gentibus Īsim

et tēctum līnō spargam per vulgus Osīrim

[et sacer in Magnī cinerēs mactābitur Āpis]

suppositīsque deīs ūram caput. hās mihi poenās

terra dabit: linquam vacuōs cultōribus agrōs,

nec Nīlus cui crēscat erit, sōlusque tenēbis

Aegypton, genitor, populīs superīsque fugātīs.”

dīxerat, et classem saevus rapiēbat in undās;

sed Catŏ laudātam iuvenis compescuit īram.

Pompey mourned. Cato’s eulogy (167–217)

intereā tōtīs audītō fūnere Magnī

lītoribus sonuit percussus plānctibus aether,

exemplōque carēns et nūllī cognitus aevō

lūctus erat, mortem populōs dēflēre potentis.

sed magis, ut vīsa est lacrimīs exhausta, solūtās

in vultūs effūsa comās, Cornēlia puppe

ēgrediēns, rūrsus geminātō verbere plangunt.

ut prīmum in sociae pervēnit lītora terrae,

collēgit vestēs miserīque īnsignia Magnī

armaque et impressās aurō quās gesserat ōlim

exuviās, pictāsque togās, vēlāmina summō

ter cōnspecta Iovī, fūnestōque intulit ignī.

ille fuit miserae Magnī cinis. accipit omnis

exemplum pietās, et tōtō lītore busta

surgunt Thessalicīs reddentia mānibus ignem.

sīc, ubi dēpāstīs summittere grāmina campīs

et renovāre parāns hībernās Āpulus herbās

igne fovet terrās, simul et Gargānus et arva

Volturis et calidī lūcent būcēta Matīnī.

nōn tamen ad Magnī pervēnit grātius umbrās

omne quod in superōs audet convīcia vulgus

Pompeiumque deīs obicit quam pauca Catōnis

verba sed ā plēnō venientia pectore vērī.

“cīvis obīt” inquit “multum maiōribus impār

nōsse modum iūris, sed in hōc tamen ūtilis aevō,

cui nōn ūlla fuit iūstī reverentia; salvā

lībertāte potēns, et sōlus plēbe parātā

prīvātus servīre sibī, rēctorque senātūs,

sed rēgnantis, erat. nīl bellī iūre poposcit,

quaeque darī voluit, voluit sibi posse negārī.

immodicās possēdit opēs, sed plūra retentīs

intulit. invāsit ferrum, sed pōnere nōrat.

praetulit arma togae, sed pācem armātus amāvit.

iūvit sūmpta ducem, iūvit dīmissa potestās.

casta domus luxūque carēns corruptaque numquam

fortūnā dominī. clārum et venerābile nōmen

gentibus et multum nostrae quod prōderat urbī.

ōlim vēra fidēs Sullā Mariōque receptīs

lībertātis obīt; Pompeiō rēbus adēmptō

nunc et ficta perit. nōn iam rēgnāre pudēbit,

nec color imperiī nec frōns erit ūlla senātūs.

ō fēlīx cui summa diēs fuit obvia victō

et cui quaerendōs Pharium scelus obtulit ēnsēs!

forsitan in socerī potuissēs vīvere rēgnō.

scīre morī sors prīma virīs, sed proxima cōgī.

et mihi, sī fātīs aliēna in iūra venīmus,

fac tālem, Fortūna, Iubam; nōn dēprecor hostī

servārī, dum mē servet cervīce recīsā.”

vōcibus hīs maior quam sī Rōmāna sonārent

rōstra ducis laudēs generōsam vēnit ad umbram

mortis honōs.

Mutiny squashed by Cato (217–293)

fremit intereā discordia vulgī,

castrōrum bellīque piget post fūnera Magnī;

cum Tarcondimotus linquendī signa Catōnis

sustulit. hunc raptā fugientem classe secūtus

lītus in extrēmum tālī Catŏ vōce notāvit:

“ō numquam pācāte Cilix, iterumne rapīnās

vādis in aequoreās? Magnum Fortūna remōvit,

iam pelagō pīrāta redīs.” tum respicit omnīs

in coetū mōtūque virōs; quōrum ūnus apertā

mente fugae tālī compellat vōce regentem:

“nōs, Catŏ — dā veniam — Pompeī dūxit in arma,

nōn bellī cīvīlis, amor, partēsque favōre

fēcimus. ille iacet quem pācī praetulit orbis,

causaque nostra perīt; patriōs permitte penātēs

dēsertamque domum dulcēsque revīsere nātōs.

nam quis erit fīnis sī nec Pharsālia pugnae

nec Pompeius erit? periērunt tempora vītae,

mors eat in tūtum; iūstās sibi nostra senectūs

prōspiciat flammās. bellum cīvīle sepulchra

vix ducibus praestāre potest. nōn barbara victōs

rēgna manent, nōn Armenium mihi saeva minātur

aut Scythicum Fortūna iugum: sub iūra togātī

cīvis eō. quisquis Magnō vīvente secundus,

hic mihi prīmus erit. sacrīs praestābitur umbrīs

summus honor. dominum quem clādēs cōgit habēbō,

nūllum, Magne, ducem: tē sōlum in bella secūtus

post tē fāta sequar, nec enim spērāre secunda

fās mihi nec liceat. fortūnā cūncta tenentur

Caesaris. Ēmathium sparsit victōria ferrum;

clausa fidēs miserīs, et tōtō sōlus in orbe est

quī velit ac possit victīs praestāre salūtem.

Pompeiō scelus est bellum cīvīle perēmptō,

quō fuerat vīvente fidēs. sī pūblica iūra,

sī semper sequeris patriam, Catŏ, signa petāmus

Rōmānus quae cōnsul habet.” sīc ille profātus

īnsiluit puppī iuvenum comitante tumultū.

āctum Rōmānīs fuerat dē rēbus, et omnis

indiga servitiī fervēbat lītore plēbēs:

ērūpēre ducis sacrō dē pectore vōcēs:

“ergŏ parī vōtō gessistī bella, iuventūs,

tū quoque prō dominīs, et Pompeiāna fuistī,

nōn Rōmāna manus? quod nōn in rēgna labōrās,

quod tibi, nōn ducibus, vīvis morerisque, quod orbem

acquīris nūllī, quod iam tibi vincere tūtum est,

bella fugis quaerisque iugum cervīce vacantī

et nescīs sine rēge patī. nunc causa perīclī

digna virīs. potuit vestrō Pompeius abūtī

sanguine: nunc patriae iugulōs ēnsēsque negātis,

cum prope lībertās? ūnum Fortūna relīquit

iam tribus ē dominīs. pudeat: plūs rēgia Nīlī

contulit in lēgēs et Parthī mīlitis arcus.

īte, ō dēgenerēs, Ptolemaeī mūnus et arma

spernite. quis vestrās ūllā putet esse nocentēs

caede manūs? crēdet facilēs sibi terga dedisse,

crēdet ab Ēmathiīs prīmōs fūgisse Philippīs.

vādite sēcūrī; meruistis iūdice vītam

Caesare nōn armīs, nōn obsidiōne subāctī.

ō famulī turpēs, dominī post fāta priōris

ītis ad hērēdem. cūr nōn maiōra merērī

quam vītam veniamque libet? rapiātur in undās

īnfēlīx coniūnx Magnī prōlēsque Metellī,

dūcite Pompeiōs, Ptolemaeī vincite mūnus.

nostra quoque invīsō quisquis feret ōra tyrannō

nōn parvā mercēde dabit: sciat ista iuventūs

cervīcis pretiō bene sē mea signa secūtam.

quīn agite et magnā meritum cum caede parāte.

ignāvum scelus est tantum fuga.” dīxit, et omnēs

haud aliter mediō revocāvit ab aequore puppēs

quam, simul effētās linquunt exāmina cērās

atque oblīta favī nōn miscent nexibus ālās

sed sibi quaeque volat nec iam dēgustat amārum

dēsidiōsa thymum; Phrygiī sonus increpat aeris,

attonitae posuēre fugam studiumque labōris

flōriferī repetunt et sparsī mellis amōrem;

gaudet in Hyblaeō sēcūrus grāmine pāstor

dīvitiās servāsse casae. sīc vōce Catōnis

inculcāta virīs iūstī patientia Mārtis.

The Syrtes (294–367)

iamque āctū bellī nōn doctās ferre quiētem

cōnstituit mentēs seriēque agitāre labōrum.

prīmum lītoreīs mīles lassātur harēnīs.

proximus in mūrōs et moenia Cȳrēnārum

est labor; exclūsus nūllā sē vindicat īrā,

poenaque dē victīs sōla est vīcisse Catōnī.

inde petī placuit Libycī contermina Maurīs

rēgna Iubae, sed iter mediīs Nātūra vetābat

Syrtibus: hanc audāx spērat sibi cēdere virtūs.

Syrtēs vel, prīmam mundō Nātūra figūram

cum daret, in dubiō pelagī terraeque relīquit,

nam neque subsēdit penitus, quō stāgna profundī

acciperet, nec sē dēfendit ab aequore tellūs,

ambiguā sed lēge locī iacet invia sēdēs,

aequora frācta vadīs abruptaque terra profundō,

et post multa sonant prōiectī lītora flūctūs,

sīc male dēseruit nūllōsque exēgit in ūsūs

hanc partem Nātūra suī; vel plēnior altō

ōlim Syrtis erat pelagō penitusque natābat,

sed rapidus Tītān pontō sua lūmina pāscēns

aequora subdūxit zōnae vīcīna perustae,

et nunc pontus adhūc Phoebō siccante repugnat;

mox, ubi damnōsum radiōs admōverit aevum,

tellūs Syrtis erit, nam iam brevis unda superne

innatat et lātē peritūrum dēficit aequor.

ut prīmum rēmīs āctum mare prōpulit omne

classis onus, dēnsīs fremuit niger imbribus Auster;

in sua rēgna furēns temptātum classibus aequor

turbine dēfendit longēque ā Syrtibus undās

ēgit et illātō cōnfrēgit lītore pontum.

tum, quārum rēctō dēprēndit carbasa mālō,

ēripuit nautīs, frūstrāque rudentibus ausīs

vēla negāre Notō spatium vīcēre carīnae,

atque ultrā prōram tumuit sinus. omnia sīquis

prōvidus antemnae suffīxit lintea summae

vincitur et nūdīs āvertitur armāmentīs.

sors melior classī quae flūctibus incidit altīs

et certō iactāta marī. quaecumque levātae

arboribus caesīs flātum effūdēre prementem,

abstulit hās līber ventīs contrāria volvēns

aestus et obnīxum victor dētrūsit in Austrum.

hās vada dēstituunt, atque interrupta profundō

terra ferit puppēs, dubiōque obnoxia fātō

pars sedet ūna ratis, pars altera pendet in undīs.

tum magis impactīs brevius mare terraque saepe

obvia cōnsurgēns; quamvīs ēlīsus ab Austrō,

saepe tamen cumulōs flūctus nōn vincit harēnae.

ēminet in tergō pelagī procul omnibus arvīs

inviolātus aquā siccī iam pulveris agger;

stant miserī nautae, terraeque haerente carīnā

lītora nūlla vident. sīc partem intercipit aequor,

pars ratium maior regimen clāvumque secūta est

tūta fugā, nautāsque locī sortīta perītōs

torpentem Trītōnos adit illaesa palūdem.

hanc, ut fāma, deus quem tōtō lītore pontus

audit ventōsā perflantem marmora conchā,

hanc et Pallas amat, patriō quae vertice nāta

terrārum prīmam Libyēn (nam proxima caelō est,

ut probat ipse calor) tetigit, stāgnīque quiētā

vultūs vīdit aquā posuitque in margine plantās

et sē dīlēctā Trītōnida dīxit ab undā.

quam iuxtā Lēthon tacitus praelābitur amnis,

īnfernīs, ut fāma, trahēns oblīvia vēnīs,

atque, īnsōpītī quondam tūtēla dracōnis,

Hesperidum pauper spoliātīs frondibus hortus.

invidus, annōsō quī fāmam dērogat aevō,

quī vātēs ad vēra vocat. fuit aurea silva

dīvitiīsque gravēs et fulvō germine rāmī

virgineusque chorus, nitidī custōdia lūcī,

et numquam somnō damnātus lūmina serpēns

rōbora complexus rutilō curvāta metallō.

abstulit arboribus pretium nemorīque labōrem

Alcīdēs, passusque inopēs sine pondere rāmōs

rettulit Argolicō fulgentia pōma tyrannō.

The march in the desert undertaken (368–410)

hīs igitur dēpulsa locīs ēiectaque classis

Syrtibus haud ultrā Garamantidas attigit undās

sed duce Pompeiō Libyae meliōris in ōrīs

mānsit. at impatiēns virtūs haerēre Catōnis

audet in ignōtās agmen committere gentēs

armōrum fīdēns et terrā cingere Syrtim.

hoc eadem suādēbat hiems quae clauserat aequor;

et spēs imber erat nimiōs metuentibus ignēs,

ut neque sōle viam nec dūrō frīgore saevam

inde polō Libyēs, hinc brūmā temperet annus.

atque ingressūrus sterilēs sīc fātur harēnās:

“ō quibus ūna salūs placuit mea castra secūtīs

indomitā cervīce morī, compōnite mentēs

ad magnum virtūtis opus summōsque labōrēs.

vādimus in campōs sterilēs exustaque mundī,

quā nimius Tītān et rārae in fontibus undae

siccaque lētiferīs squālent serpentibus arva.

dūrum iter ad lēgēs patriaeque ruentis amōrem.

per mediam Libyēn veniant atque invia temptent,

sīquibus in nūllō positum est ēvādere vōtō,

sīquibus īre sat est. neque enim mihi fallere quemquam

est animus tēctōque metū perdūcere vulgus.

hī mihi sint comitēs quōs ipsa perīcula dūcent,

quī mē teste patī vel quae trīstissima pulchrum

Rōmānumque putant. at quī spōnsōre salūtis

mīles eget capiturque animae dulcēdine vādat

ad dominum meliōre viā. dum prīmus harēnās

ingrediar prīmusque gradūs in pulvere pōnam,

mē calor aetherius feriat, mihi plēna venēnō

occurrat serpēns, fātōque perīcula vestra

praetemptāte meō. sitiat quīcumque bibentem

vīderit, aut umbrās nemorum quīcumque petentem

aestuet, aut equitem peditum praecēdere turmās

dēficiat, sīquō fuerit discrīmine nōtum

dux an mīles eam. serpēns, sitis, ārdor, harēnae

dulcia virtūtī; gaudet patientia dūrīs;

laetius est, quotiēns magnō sibi cōnstat, honestum.

sōla potest Libyē turbā praestāre malōrum

ut deceat fūgisse virōs.” sīc ille paventīs

incendit virtūte animōs et amōre labōrum,

irreducemque viam dēsertō līmite carpit;

et sacrum parvō nōmen clausūra sepulchrō

invāsit Libyē sēcūrī fāta Catōnis.

Geography of Libya (411–444)

tertia pars rērum Libyē, sī crēdere fāmae

cūncta velīs; at, sī ventōs caelumque sequāris,

pars erit Eurōpae. nec enim plūs lītora Nīlī

quam Scythicus Tanais prīmīs ā Gādibus absunt,

unde Eurōpa fugit Libyēn et lītora flexū

Ōceanō fēcēre locum; sed maior in ūnam

orbis abīt Asiam. nam, cum commūniter istae

effundant Zephyrum, Boreae latus illa sinistrum

contingēns dextrumque Notī discēdit in ortūs

Eurum sōla tenēns. Libycae quod fertile terrae est

vergit in occāsūs, sed et haec nōn fontibus ūllīs

solvitur; Arctōōs rārīs Aquilōnibus imbrēs

accipit et nostrīs reficit sua rūra serēnīs.

in nūllās vitiātur opēs: nōn aere nec aurō

excoquitur, nūllō glaebārum crīmine pūra

et penitus terra est. tantum Maurūsia gentī

rōbora dīvitiae, quōrum nōn nōverat ūsum,

sed citrī contenta comīs vīvēbat et umbrā;

in nemus ignōtum nostrae vēnēre secūrēs,

extrēmōque epulās mēnsāsque petimus ab orbe.

at quaecumque vagam Syrtim complectitur ōra

sub nimiō prōiecta diē, vīcīna perustī

aetheris, exūrit messēs et pulvere Bacchum

ēnecat et nūllā putris rādīce tenētur.

temperiēs vītālis abest, et nūlla sub illā

cūra Iovis terrā est; nātūrā dēside torpet

orbis et immōtīs annum nōn sentit harēnīs.

hoc tam sēgne solum rārās tamen exserit herbās,

quās Nasamon, gēns dūra, legit, quī proxima pontō

nūdus rūra tenet, quem mundī barbara damnīs

Syrtis alit. nam lītoreīs populātor harēnīs

imminet et nūllā portūs tangente carīnā

nōvit opēs; sīc cum tōtō commercia mundō

naufragiīs Nasamōnes habent.

Sandstorms (444–510)

hāc īre Catōnem

dūra iubet virtūs. illīc sēcūra iuventūs

ventōrum nūllāsque timēns tellūre procellās

aequoreōs est passa metūs. nam lītore siccō

quam pelagō Syrtis violentius excipit Austrum,

et terrae magis ille nocēns. nōn montibus ortum

adversīs frangit Libyē scopulīsque repulsum

dissipat et liquidās ē turbine solvit in aurās,

nec ruit in silvās annōsaque rōbora torquēns

lassātur: patet omne solum, līberque meātū

Aeoliam rabiem tōtīs exercet harēnīs,

et nōn imbriferam contortō pulvere nūbem

in flexum violentus agit; pars plūrima terrae

tollitur et numquam resolūtō vertice pendet.

rēgna videt pauper Nasamōn errantia ventō

discussāsque domōs, volitantque ā culmine raptae

dētēctō Garamante casae. nōn altius ignis

rapta vehit; quantumque licet cōnsurgere fūmō

et violāre diem, tantus tenet āera pulvis.

tum quoque Rōmānum solitō violentior agmen

aggreditur, nūllīsque potest cōnsistere mīles

īnstabilis raptīs etiam quās calcat harēnīs.

concuteret terrās orbemque ā sēde movēret,

sī solidā Libyē compāge et pondere dūrō

clauderet exēsīs Austrum scopulōsa cavernīs;

sed, quia mōbilibus facilis turbātur harēnīs,

nusquam luctandō stabilis manet, īmaque tellūs

stat, quia summa fugit. galeās et scūta virōrum

pīlaque contorsit violentō spīritus āctū

intentusque tulit magnī per inānia caelī.

illud in extrēmā forsan longēque remōtā

prōdigium tellūre fuit, dēlāpsaque caelō

arma timent gentēs hominumque ērepta lacertīs

ā superīs dēmissa putant. sīc illa profectō

sacrificō cecidēre Numae quae lēcta iuventūs

patriciā cervīce movet: spoliāverat Auster

aut Boreās populōs ancīlia nostra ferentēs.

sīc orbem torquente Notō Rōmāna iuventūs

prōcubuit timuitque rapī; cōnstrīnxit amictūs

īnseruitque manūs terrae nec pondere sōlō

sed nīsū iacuit, vix sīc immōbilis Austrō,

quī super ingentīs cumulōs involvit harēnae

atque operit tellūre virōs. vix tollere mīles

membra valet multō congestū pulveris haerēns.

alligat et stantīs affūsae magnus harēnae

agger, et immōtī terrā surgente tenentur.

saxa tulit penitus discussīs prōruta mūrīs

effūditque procul mīrandā sorte malōrum;

quī nūllās vīdēre domōs vīdēre ruīnās.

iamque iter omne latet nec sunt discrīmina terrae

[ūlla nisi aetheriae mediō velut aequore flammae]:

sīderibus nōvēre viam, nec sīdera tōta

ostendit Libycae fīnītor circulus ōrae,

multaque dēvexō terrārum margine cēlat.

utque calor solvit quem torserat āera ventus,

incēnsusque diēs, mānant sūdōribus artūs,

ārent ōra sitī. cōnspecta est parva malignā

unda procul vēnā, quam vix ē pulvere mīles

corripiēns patulum galeae cōnfūdit in orbem

porrēxitque ducī. squālēbant pulvere faucēs

cūnctōrum, minimumque tenēns dux ipse liquōris

invidiōsus erat. “mēne” inquit “dēgener ūnum

mīles in hāc turbā vacuum virtūte putāstī?

ūsque adeō mollis prīmīsque calōribus impār

sum vīsus? quantō poenā tū dignior istā es

quī populō sitiente bibās!” sīc concitus īrā

excussit galeam, suffēcitque omnibus unda.

The Oracle of Jupiter Hammon (511–586)

ventum erat ad templum Libycīs quod gentibus ūnum

incultī Garamantes habent. stat sortiger illīc

Iuppiter, ut memorant, sed nōn aut fulmina vibrāns

aut similis nostrō, sed tortīs cornibus Hammōn.

nōn illīc Libycae posuērunt dītia gentēs

templa, nec Ēōīs splendent dōnāria gemmīs:

quamvīs Aethiopum populīs Arabumque beātīs

gentibus atque Indīs ūnus sit Iuppiter Hammōn,

pauper adhūc deus est, nūllīs violāta per aevum

dīvitiīs dēlūbra tenēns, mōrumque priōrum

nūmen Rōmānō templum dēfendit ab aurō.

esse locīs superōs testātur silva per omnem

sōla virēns Libyēn, nam quicquid pulvere siccō

sēparat ārdentem tepidā Berenīcida Leptī

ignōrat frondēs; sōlus nemus abstulit Hammōn.

silvārum fōns causa locō, quī putria terrae

alligat et domitās undā cōnectit harēnās.

hīc quoque nīl obstat Phoebō, cum cardine summō

stat lībrāta diēs; truncum vix prōtegit arbor,

tam brevis in medium radiīs compellitur umbra.

dēprēnsum est hunc esse locum quā circulus altī

sōlstitiī medium signōrum percutit orbem.

at tibi, quaecumque es Libycō gēns igne dirēmpta,

in Noton umbra cadit, quae nōbīs exit in Arcton;

tē sēgnis Cynosūra subit, tū sicca profundō

mergī Plaustra putās, nūllumque in vertice semper

sīdus habēs immūne marī; procul axis uterque est,

et fuga signōrum mediō rapit omnia caelō.

nōn oblīqua meant, nec Taurō Scorpios exit

rēctior aut Ariēs dōnat sua tempora Lībrae

aut Astraea iubet lentōs dēscendere Piscēs.

pār Geminīs Chīrōn, et idem quod Carcinos ārdēns

ūmidus Aegocerōs, nec plūs Leŏ tollitur Urnā.

stābant ante forēs populī quōs mīserat Ēos

cornigerīque Iovis monitū nova fāta petēbant;

sed Latiō cessēre ducī, comitēsque Catōnem

ōrant explōret Libycum memorāta per orbem

nūmina, dē fāmā tam longī iūdicet aevī.

maximus hortātor scrūtandī vōce deōrum

ēventūs Labiēnus erat. “sors obtulit” inquit

“et fortūna viae tam magnī nūminis ōra

cōnsiliumque deī; tantō duce possumus ūtī

per Syrtēs, bellīsque datōs cognōscere cāsūs.

nam cui crēdiderim superōs arcāna datūrōs

dictūrōsque magis quam sānctō vēra Catōnī?

certē vīta tibī semper dērēcta supernās

ad lēgēs, sequerisque deum. datur, ecce, loquendī

cum Iove lībertās; inquīre in fāta nefandī

Caesaris et patriae ventūrōs excute mōrēs:

iūre suō populīs ūtī lēgumque licēbit,

an bellum cīvīle perit? tua pectora sacrā

vōce replē; dūrae saltem virtūtis amātor

quaere quid est virtūs et posce exemplar honestī.”

ille deō plēnus tacitā quem mente gerēbat

effūdit dignās adytīs ē pectore vōcēs.

“quid quaerī, Labiēne, iubēs? an līber in armīs

occubuisse velim potius quam rēgna vidēre?

an sit vīta nihil sed longa an differat aetās?

an noceat vīs nūlla bonō Fortūnaque perdat

oppositā virtūte minās, laudandaque velle

sit satis et numquam successū crēscat honestum?

scīmus, et hoc nōbīs nōn altius īnseret Hammōn.

haerēmus cūnctī superīs, templōque tacente

nīl facimus nōn sponte deī; nec vōcibus ūllīs

nūmen eget, dīxitque semel nāscentibus auctor

quicquid scīre licet. sterilēsne ēlēgit harēnās

ut caneret paucīs, mersitque hōc pulvere vērum,

estque deī sēdēs nisi terra et pontus et āēr

et caelum et virtūs? superōs quid quaerimus ultrā?

Iuppiter est quodcumque vidēs, quodcumque movēris.

sortilegīs egeant dubiī semperque futūrīs

cāsibus ancipitēs: mē nōn ōrācula certum

sed mors certa facit. pavidō fortīque cadendum est:

hoc satis est dīxisse Iovem.” sīc ille profātus

servātāque fidē templī discēdit ab ārīs

nōn explōrātum populīs Hammōna relinquēns.

Cato leads the march on (587–618)

ipse manū sua pīla gerit, praecēdit anhēlī

mīlitis ōra pedes, mōnstrat tolerāre labōrēs,

nōn iubet, et nūllā vehitur cervīce supīnus

carpentōque sedēns; somnī parcissimus ipse est,

ultimus haustor aquae; cum tandem fonte repertō

indiga cōnātur laticis pōtāre iuventūs,

stat dum lixa bibat. sī vērīs magna parātur

fāma bonīs et sī successū nūda remōtō

īnspicitur virtūs, quicquid laudāmus in ūllō

maiōrum fortūna fuit. quis Mārte secundō,

quis tantum meruit populōrum sanguine nōmen?

hunc ego per Syrtēs Libyaeque extrēma triumphum

dūcere māluerim, quam ter Capitōlia currū

scandere Pompeī, quam frangere colla Iugurthae.

ecce parēns vērus patriae, dignissimus ārīs,

Rōma, tuīs, per quem numquam iūrāre pudēbit

et quem, sī steterīs umquam cervīce solūtā,

nunc, ōlim, factūra deum es. iam spissior ignis,

et plaga quam nūllam superī mortālibus ultrā

ā mediō fēcēre diē calcātur, et unda

rārior. inventus mediīs fōns ūnus harēnīs

largus aquae, sed quem serpentum turba tenēbat

vix capiente locō; stābant in margine siccae

aspides, in mediīs sitiēbant dipsades undīs.

ductor, ut aspexit peritūrōs fonte relictō,

alloquitur: “vānā speciē conterrite lētī,

nē dubitā, mīles, tūtōs haurīre liquōrēs.

noxia serpentum est admixtō sanguine pestis;

morsū vīrus habent et fātum dente minantur,

pōcula morte carent.” dīxit, dubiumque venēnum

hausit; et in tōtā Libyae fōns ūnus harēnā

ille fuit dē quō prīmus sibi posceret undam.

Medusa, mother of snakes (619–733)

cūr Libycus tantīs exundet pestibus āēr

fertilis in mortēs, aut quid sēcrēta nocentī

miscuerit Nātūra solō, nōn cūra laborque

noster scīre valet, nisi quod vulgāta per orbem

fābula prō vērā dēcēpit saecula causā.

fīnibus extrēmīs Libyēs, ubi fervida tellūs

accipit Ōceanum dēmissō sōle calentem,

squālēbant lātē Phorcȳnidos arva Medūsae,

nōn nemorum prōtēcta comā, nōn mollia sulcō,

sed dominae vultū cōnspectīs aspera saxīs.

hōc prīmum Nātūra nocēns in corpore saevās

ēdūxit pestēs; illīs ē faucibus anguēs

strīdula fūdērunt vibrātīs sībila linguīs.

ipsa flagellābant gaudentis colla Medūsae,

fēmineae cui mōre comae per terga solūtae

surgunt adversā subrēctae fronte colubrae

vīpereumque fluit dēpexō crīne venēnum.

hoc habet īnfēlīx cūnctīs impūne Medūsa

quod spectāre licet. nam rictūs ōraque mōnstrī

quis timuit? quem, quī rēctō sē lūmine vīdit,

passa Medūsa morī est? rapuit dubitantia fāta

praevēnitque metūs; animā periēre retentā

membra, nec ēmissae riguēre sub ossibus umbrae.

Eumenidum crīnēs sōlōs mōvēre furōrēs,

Cerberos Orphēō lēnīvit sībila cantū,

Amphitryōniadēs vīdit, cum vinceret, Hȳdram;

hoc mōnstrum timuit genitor nūmenque secundum

Phorcys aquīs Cētōque parēns ipsaeque sorōrēs

Gorgones, hoc potuit caelō pelagōque minārī

torpōrem īnsolitum mundōque obdūcere terram.

ē caelō volucrēs subitō cum pondere lāpsae,

in scopulīs haesēre ferae, vīcīna colentēs

Aethiopum tōtae riguērunt marmore gentēs.

nūllum animal vīsūs patiēns, ipsīque retrōrsum

effūsī faciem vītābant Gorgonos anguēs.

illa sub Hesperiīs stantem Tītāna columnīs

in cautēs Atlanta dedit; caelōque timente

ōlim Phlegraeō stantīs serpente Gigantas

ērēxit montēs, bellumque immāne deōrum

Pallados ē mediō cōnfēcit pectore Gorgōn.

quō postquam partū Danaēs et dīvite nimbō

ortum Parrhasiae vēxērunt Persea pinnae

Arcados auctōris citharae liquidaeque palaestrae,

et subitus praepes Cyllēnida sustulit harpēn,

harpēn alterius mōnstrī iam caede rubentem

ā Iove dīlēctae fūsō custōde iuvencae,

auxilium volucrī Pallas tulit innuba frātrī

pācta caput mōnstrī, terraeque in fīne Libyssae

Persea Phoebēōs convertī iussit ad ortūs

Gorgonos āversō sulcantem rēgna volātū,

et clipeum laevae fulvō dedit aere nitentem

in quō saxificam iussit spectāre Medūsam.

quam sopor aeternam tractūrus morte quiētem

obruit haud tōtam: vigilat pars magna comārum

dēfenduntque caput prōtentī crīnibus hydrī,

pars iacet in mediōs vultūs oculīsque tenebrās

*  *  *

ipsa regit trepidum Pallas, dextrāque trementem

Perseos āversī Cyllēnida dērigit harpēn

lāta colubriferī rumpēns cōnfīnia collī.

quōs habuit vultūs hāmātī vulnere ferrī

caesa caput Gorgōn! quantō spīrāre venēnō

ōra rear quantumque oculōs effundere mortis!

nec Pallas spectāre potest, vultūsque gelāssent

Perseos āversī, sī nōn Trītōnia dēnsōs

sparsisset crīnēs tēxissetque ōra colubrīs.

āliger in caelum sīc raptā Gorgone fūgit.

ille quidem pēnsābat iter propiusque secābat

āera, sī mediās Eurōpae scinderet urbēs;

Pallas frūgiferās iussit nōn laedere terrās

et parcī populīs. quis enim nōn praepete tantō

aethera respiceret? Zephyrō convertitur āles

itque super Libyēn, quae nūllō cōnsita cultū

sīderibus Phoebōque vacat; premit orbita sōlis

exūritque solum, nec terrā celsior ūllā

nox cadit in caelum lūnaeque meātibus obstat,

sī flexūs oblīta vagī per rēcta cucurrit

signa nec in Boreān aut in Noton effūgit umbram.

illa tamen sterilis tellūs fēcundaque nūllī

arva bonō vīrus stīllantis tābe Medūsae

concipiunt dīrōsque ferō dē sanguine rōrēs,

quōs calor adiūvit putrīque incoxit harēnae.

hīc quae prīma caput mōvit dē pulvere tābēs

aspida somniferam tumidā cervīce levāvit.

plēnior hūc sanguīs et crassī gutta venēnī

dēcidit, in nūllā plūs est serpente coāctum.

ipsa calōris egēns gelidum nōn trānsit in orbem

sponte suā, Nīlōque tenus mētītur harēnās;

sed (quis erit nōbīs lucrī pudor?) inde petuntur

hūc Libycae mortēs et fēcimus aspida mercem.

at nōn stāre suum miserīs passūra cruōrem

squāmiferōs ingēns haemorrhois explicat orbēs,

nātus et ambiguae coleret quī Syrtidos arva

chersydros, tractīque viā fūmante chelydrī,

et semper rēctō lāpsūrus līmite cenchris —

plūribus ille notīs variātam tinguitur alvum

quam parvīs pictus maculīs Thēbānus ophītēs;

concolor exustīs atque indiscrētus harēnīs

hammodytēs, spīnāque vagī torquente cerastae,

et scytalē sparsīs etiamnunc sōla pruīnīs

exuviās positūra suās, et torrida dipsas,

et gravis in geminum vergēns caput amphisbaena,

et natrix violātor aquae, iaculīque volucrēs,

et contentus iter caudā sulcāre parīās,

ōraque distendēns avidus fūmantia prēstēr,

ossaque dissolvēns cum corpore tābificus sēps;

sībilaque effundēns cūnctās terrentia pestēs,

ante venēna nocēns, lātē sibi summovet omne

vulgus et in vacuā rēgnat basiliscus harēnā.

vōs quoque, quī cūnctīs innoxia nūmina terrīs

serpitis, aurātō nitidī fulgōre dracōnēs,

lētiferōs ārdēns facit Āfrica, dūcitis altum

āera cum pinnīs, armentaque tōta secūtī

rumpitis ingentēs amplexī verbere taurōs,

nec tūtus spatiō est elephāns: datis omnia lētō,

nec vōbīs opus est ad noxia fāta venēnō.

Casualties of the march (734–838)

hās inter pestēs dūrō Catŏ mīlite siccum

ēmētītur iter, tot trīstia fāta suōrum

īnsolitāsque vidēns parvō cum vulnere mortēs.

signiferum iuvenem Tyrrhēnī sanguinis Aulum

torta caput retrō dipsas calcāta momordit.

vix dolor aut sēnsus dentis fuit, ipsaque lētī

frōns caret invidiā nec quicquam plāga minātur.

ecce, subit vīrus tacitum, carpitque medullās

ignis edāx calidāque incendit vīscera tābe.

ēbibit ūmōrem circum vītālia fūsum

pestis et in siccō linguam torrēre palātō

coepit; dēfessōs īret quī sūdor in artūs

nōn fuit, atque oculōs lacrimārum vēna refūgit.

nōn decus imperiī, nōn maestī iūra Catōnis

ārdentem tenuēre virum, nē spargere signa

audēret tōtīsque furēns exquīreret arvīs

quās poscēbat aquās sitiēns in corde venēnum.

ille vel in Tanain missus Rhodanumque Padumque

ārdēret Nīlumque bibēns per rūra vagantem.

accessit mortī Libyē, fātīque minōrem

fāmam dipsas habet terrīs adiūta perustīs.

scrūtātur vēnās penitus squālentis harēnae,

nunc redit ad Syrtēs et flūctūs accipit ōre,

aequoreusque placet, sed nōn et sufficit, ūmor.

nec sentit fātīque genus mortemque venēnī,

sed putat esse sitim; ferrōque aperīre tumentīs

sustinuit vēnās atque ōs implēre cruōre.

iussit signa rapī properē Catŏ; discere nūllī

permissum est hoc posse sitim. sed trīstior illō

mors erat ante oculōs, miserīque in crūre Sabellī

sēps stetit exiguus, quem flexō dente tenācem

āvulsitque manū pīlōque affīxit harēnīs.

parva modō serpēns, sed quā nōn ūlla cruentae

tantum mortis habet. nam plāgae proxima circum

fūgit rupta cutis pallentiaque ossa retēxit;

iamque sinū laxō nūdum sine corpore vulnus;

membra natant sanie, sūrae flūxēre, sine ūllō

tegmine poples erat, femorum quoque mūsculus omnis

līquitur, et nigrā dēstillant inguina tābe.

dissiluit stringēns uterum membrāna, fluuntque

vīscera; nec quantus tōtō dē corpore dēbet

effluit in terrās, saevum sed membra venēnum

dēcoquit, in minimum mors contrahit omnia vīrus.

quicquid homō est aperit pestis nātūra profāna:

vincula nervōrum et laterum textūra cavumque

pectus et abstrūsum fibrīs vītālibus omne

morte patet. mānant umerī fortēsque lacertī,

colla caputque fluunt; calidō nōn ōcius Austrō

nix resolūta cadet nec sōlem cēra sequētur.

parva loquor, corpus sanie stīllāsse perustum;

hoc et flamma potest, sed quis rogus abstulit ossa?

haec quoque discēdunt, putrīsque secūta medullās

nūlla manēre sinunt rapidī vestīgia fātī.

Cīnyphiās inter pestēs tibi palma nocendī est:

ēripiunt omnēs animam, tū sōla cadāver.

ecce, subit faciēs lētō dīversa fluentī.

Nāsidium Marsī cultōrem torridus agrī

percussit prēstēr. illī rubor igneus ōra

succendit, tenditque cutem pereunte figūrā

miscēns cūncta tumor; tōtō iam corpore maior

hūmānumque ēgressa modum super omnia membra

efflātur saniēs lātē pollente venēnō.

ipse latet penitus congestō corpore mersus,

nec lōrīca tenet distentī pectoris auctum;

spūmeus accēnsō nōn sīc exundat aēnō

undārum cumulus, nec tantōs carbasa Cōrō

curvāvēre sinūs. tumidōs iam nōn capit artūs

īnfōrmis globus et cōnfūsō pondere truncus;

intāctum volucrum rōstrīs epulāsque datūrum

haud impūne ferīs nōn ausī trādere bustō

nōndum stante modō crēscēns fūgēre cadāver.

sed maiōra parant Libycae spectācula pestēs.

impressit dentēs haemorrhois aspera Tullō,

magnanimō iuvenī mīrātōrīque Catōnis.

utque solet pariter tōtīs sē fundere signīs

Cōryciī pressūra crocī, sīc omnia membra

ēmīsēre simul rutilum prō sanguine vīrus:

sanguis erant lacrimae; quaecumque forāmina nōvit

ūmor, ab hīs largus mānat cruor; ōra redundant

et patulae nārēs; sūdor rubet; omnia plēnīs

membra fluunt vēnīs. tōtum est prō vulnere corpus.

at tibi, Laeve miser, fīxus praecordia pressit

Nīliacā serpente cruor, nūllōque dolōre

testātus morsūs subitā cālīgine mortem

accipis et sociās somnō dēscendis ad umbrās.

nōn tam vēlōcī corrumpunt pōcula lētō

stīpite quae dīrō virgās mentīta Sabaeās

toxica fātilegī carpunt mātūra Saītae.

ecce, procul saevus sterilī sē rōbore truncī

torsit et immīsit (iaculum vocat Āfrica) serpēns

perque caput Paulī trānsāctaque tempora fūgit.

nīl ibi vīrus agit: rapuit cum vulnere fātum.

dēprēnsum est quae funda rotat quam lenta volārent,

quam sēgnis Scythicae strīdēret harundinis āēr.

quid prōdest miserī basiliscus cuspide Murrī

trānsāctus? vēlōx currit per tēla venēnum

invāditque manum; quam prōtinus ille retēctō

ēnse ferit tōtōque semel dēmittit ab armō,

exemplarque suī spectāns miserābile lētī

stat tūtus pereunte manū. quis fāta putārit

scorpion aut vīrēs mātūrae mortis habēre?

ille mināx nōdīs et rēctō verbere saevus

teste tulit caelō victī decus Ōrīōnis.

quis calcāre tuās metuat, salpūga, latebrās?

et tibi dant Stygiae iūs in sua fīla sorōrēs.

The soldiers’ complaint (839–889)

sīc nec clāra diēs nec nox dabat ātra quiētem,

suspectā miserīs in quā tellūre iacēbant.

nam neque congestae strūxēre cubīlia frondēs

nec culmīs crēvēre torī, sed corpora fātīs

expositī volvuntur humō, calidōque vapōre

alliciunt gelidās nocturnō frīgore pestēs,

innocuōsque diū rictūs torpente venēnō

inter membra fovent. nec quae mēnsūra viārum

quisve modus nōrunt caelō duce; saepe querentēs

“reddite, dī,” clāmant “miserīs quae fūgimus arma,

reddite Thessaliam. patimur cūr sēgnia fāta

in gladiōs iūrāta manus? prō Caesare pugnant

dipsades et peragunt cīvīlia bella cerastae.

īre libet quā zōna rubēns atque axis inustus

sōlis equīs; iuvat aetheriīs ascrībere causīs

quod peream, caelōque morī. nīl, Āfrica, dē tē

nec dē tē, Nātūra, queror: tot mōnstra ferentem

gentibus ablātum dederās serpentibus orbem,

impatiēnsque solum Cereris cultōre negātō

damnāstī atque hominēs voluistī dēsse venēnīs.

in loca serpentum nōs vēnimus; accipe poenās

tū, quisquis superum commercia nostra perōsus

hinc torrente plagā, dubiīs hinc Syrtibus orbem

abrumpēns mediō posuistī līmite mortēs.

per sēcrēta tuī bellum cīvīle recessus

vādit, et arcānī mīles tibi cōnscius orbis

claustra ferit mundī. forsan maiōra supersunt

ingressīs: coeunt ignēs strīdentibus undīs

et premitur nātūra polī. sed longius istāc

nūlla iacet tellūs quam fāmā cognita nōbīs

trīstia rēgna Iubae. quaerēmus forsitan istās

serpentum terrās; habet hoc sōlācia caelum:

vīvit adhūc aliquid. patriae nōn arva requīrō

Eurōpamque aliōs sōlēs Asiamque videntem;

quā tē parte polī, quā tē tellūre relīquī,

Āfrica? Cȳrēnīs etiamnunc brūma rigēbat:

exiguāne viā lēgem convertimus annī?

īmus in adversōs axēs, ēvolvimur orbe,

terga damus ferienda Notō; nunc forsitan ipsa est

sub pedibus iam Rōma meīs. sōlācia fātī

haec petimus: veniant hostēs, Caesarque sequātur

quā fugimus.” sīc dūra suōs patientia questūs

exonerat. cōgit tantōs tolerāre labōrēs

summa ducis virtūs, quī nūdā fūsus harēnā

excubat atque omnī Fortūnam prōvocat hōrā.

omnibus ūnus adest fātīs; quōcumque vocātus

advolat atque ingēns meritum maiusque salūte

contulit, in lētum vīrēs, puduitque gementem

illō teste morī. quod iūs habuisset in ipsum

ūlla luēs? cāsūs aliēnō in pectore vincit

spectātorque docet magnōs nīl posse dolōrēs.

Help from the Psylli (890–949)

vix miserīs sērum tantō lassāta perīclō

auxilium Fortūna dedit. gēns ūnica terrās

incolit ā saevō serpentum innoxia morsū,

Marmaridae Psyllī. pār lingua potentibus herbīs,

ipse cruor tūtus nūllumque admittere vīrus

vel cantū cessante potēns. nātūra locōrum

iussit ut immūnēs mixtīs serpentibus essent.

prōfuit in mediīs sēdem posuisse venēnīs:

pāx illīs cum morte data est. fīdūcia tanta est

sanguinis, in terrās parvus cum dēcidit īnfāns,

nē qua sit externae Veneris mixtūra timentēs

lētificā dubiōs explōrant aspide partūs.

utque Iovis volucer, calidō cum prōtulit ōvō

implūmīs nātōs, sōlis convertit ad ortūs;

quī potuēre patī radiōs et lūmine rēctō

sustinuēre diem, caelī servantur in ūsūs,

quī Phoebō cessēre, iacent: sīc pignora gentis

Psyllus habet, sī quis tāctōs nōn horruit anguēs,

sī quis dōnātīs lūsit serpentibus īnfāns.

nec sōlum gēns illa suā contenta salūte

excubat hospitibus, contrāque nocentia mōnstra

Psyllus adest populīs. quī tum Rōmāna secūtus

signa, simul iussit statuī tentōria ductor,

prīmum quās vallī spatium comprēndit harēnās

expūrgat cantū verbīsque fugantibus anguēs.

ultima castrōrum medicātus circumit ignis:

hīc ebulum strīdet peregrīnaque galbana sūdant,

et tamarīx nōn laeta comās Ēōaque costos

et panacēa potēns et Thessala centaurēa

peucedanonque sonant flammīs Erycīnaque thapsos,

et laricēs fūmōque gravem serpentibus ūrunt

habrotonum et longē nāscentis cornua cervī.

sīc nox tūta virīs. at sī quis peste diurnā

fāta trahit, tunc sunt magicae mīrācula gentis

Psyllōrumque ingēns et raptī pugna venēnī.

nam prīmum tāctā dēsignat membra salīvā,

quae cohibet vīrus retinetque in vulnere pestem;

plūrima tunc volvit spūmantī carmina linguā

murmure continuō, nec dat suspīria cursus

vulneris aut minimum patiuntur fāta tacēre.

saepe quidem pestis nigrīs īnserta medullīs

excantāta fugit; sed, sī quod tardius audit

vīrus et ēlicitum iussumque exīre repugnat,

tum super incumbēns pallentia vulnera lambit

ōre venēna trahēns et siccat dentibus artūs,

extractamque potēns gelidō dē corpore mortem

exspuit; et cuius morsūs superāverit anguis

iam prōmptum Psyllīs vel gustū nōsse venēnī.

hōc igitur tandem levior Rōmāna iuventūs

auxiliō lātē squālentibus errat in arvīs.

bis positīs Phoebē flammīs, bis lūce receptā

vīdit harēnivagum surgēns fugiēnsque Catōnem.

iamque illī magis atque magis dūrēscere pulvis

coepit et in terram Libyē spissāta redīre,

iamque procul rārae nemorum sē tollere frondēs,

surgere congestō nōn culta mapālia culmō.

quanta dedit miserīs meliōris gaudia terrae,

cum prīmum saevōs contrā vīdēre leōnēs!

proxima Leptis erat, cuius statiōne quiētā

exēgēre hiemem nimbīs flammīsque carentem.

Caesar visits Troy (950–999)

Caesar, ut Ēmathiā satiātus clāde recessit,

cētera cūrārum prōiēcit pondera sōlī

intentus generō; cuius vestīgia frūstrā

terrīs sparsa legēns fāmā duce tendit in undās,

Thrēiciāsque legit faucēs et amōre notātum

aequor et Hērōās lacrimōsō lītore turrēs,

quā pelagō nōmen Nephelēias abstulit Hellē.

nōn Asiam breviōris aquae disterminat usquam

flūctus ab Eurōpā, quamvīs Bȳzantion artō

Pontus et ostriferam dirimat Chalcēdona cursū,

Euxīnumque ferēns parvō ruat ōre Propontis.

Sīgēāsque petit fāmae mīrātor harēnās

et Simoentis aquās et Graiō nōbile bustō

Rhoetion et multum dēbentīs vātibus umbrās.

circumit exustae nōmen memorābile Trōiae

magnaque Phoebēī quaerit vestīgia mūrī.

iam silvae sterilēs et putrēs rōbore truncī

Assaracī pressēre domōs et templa deōrum

iam lassā rādīce tenent, ac tōta teguntur

Pergama dūmētīs: etiam periēre ruīnae.

aspicit Hēsionēs scopulōs silvāque latentīs

Anchīsae thalamōs; quō iūdex sēderit antrō,

unde puer raptus caelō, quō vertice Nāis

lūxerit Oenōnē: nūllum est sine nōmine saxum.

īnscius in siccō serpentem pulvere rīvum

trānsierat, quī Xanthus erat. sēcūrus in altō

grāmine pōnēbat gressūs; Phryx incola mānēs

Hectoreōs calcāre vetat. discussa iacēbant

saxa nec ūllīus faciem servantia sacrī;

“Hercēās” mōnstrātor ait “nōn respicis ārās?”

ō sacer et magnus vātum labor! omnia fātō

ēripis et populīs dōnās mortālibus aevum.

invidiā sacrae, Caesar, nē tangere fāmae;

nam, sī quid Latiīs fās est prōmittere Mūsīs,

quantum Smyrnaeī dūrābunt vātis honōrēs,

ventūrī mē tēque legent, Pharsālia nostra

vīvet, et ā nūllō tenebrīs damnābimur aevō.

ut ducis implēvit vīsūs veneranda vetustās,

ērēxit subitās congestū caespitis ārās

vōtaque tūricremōs nōn irrita fūdit in ignēs.

“dī cinerum, Phrygiās colitis quīcumque ruīnās;

Aenēaeque meī, quōs nunc Lāvīnia sēdēs

servat et Alba, larēs, et quōrum lūcet in ārīs

ignis adhūc Phrygius; nūllīque aspecta virōrum

Pallas, in abstrūsō pignus memorābile templō,

gentis Iūlēae vestrīs clārissimus ārīs

dat pia tūra nepōs et vōs in sēde priōre

rīte vocat: date fēlīcēs in cētera cursūs;

restituam populōs, grātā vice moenia reddent

Ausonidae Phrygibus, Rōmānaque Pergama surgent.”

Caesar sails to Egypt. Pompey’s head (1000–1108)

sīc fātus repetit classēs et tōta secundīs

vēla dedit Cōrīs, avidusque urguente procellā

Īliacās pēnsāre morās Asiamque potentem

praevehitur pelagōque Rhodon spūmante relinquit.

septima nox Zephyrō numquam laxante rudentēs

ostendit Phariīs Aegyptia lītora flammīs.

sed prius orta diēs nocturnam lampada tēxit

quam tūtās intrāret aquās. ibi plēna tumultū

lītora et incertō turbātās murmure vōcēs

accipit, ac dubiīs veritus sē crēdere rēgnīs

abstinuit tellūre ratēs. sed dīra satelles

rēgis dōna ferēns medium prōvectus in aequor

colla gerit Magnī Phariō vēlāmine tēcta

ac prius īnfandā commendat crīmina vōce:

“terrārum domitor, Rōmānae maxime gentis,

et, quod adhūc nescīs, generō sēcūre perēmptō,

rēx tibi Pellaeus bellī pelagīque labōrēs

dōnat et Ēmathiīs quod sōlum dēfuit armīs

exhibet. absentī bellum cīvīle perāctum est:

Thessalicās quaerēns Magnus reparāre ruīnās

ēnse iacet nostrō. tantō tē pignore, Caesar,

ēmimus; hōc tēcum percussum est sanguine foedus.

accipe rēgna Pharī nūllō quaesīta cruōre,

accipe Nīliacī iūs gurgitis, accipe quicquid

prō Magnī cervīce darēs; dignumque clientem

castrīs crēde tuīs cui tantum fāta licēre

in generum voluēre tuum. nec vīle putārīs

hoc meritum, facilī nōbīs quod caede perāctum est.

hospes avītus erat, dēpulsō scēptra parentī

reddiderat. quid plūra feram? tū nōmina tantō

inveniēs operī, vel fāmam cōnsule mundī;

sī scelus est, plūs tē nōbīs dēbēre fatēris,

quod scelus hoc nōn ipse facis.” sīc fātus opertum

dētēxit tenuitque caput. iam languida morte

effigiēs habitum nōtī mūtāverat ōris.

nōn prīmō Caesar damnāvit mūnera vīsū

āvertitque oculōs; vultūs, dum crēderet, haesit.

utque fidem vīdit sceleris tūtumque putāvit

iam bonus esse socer, lacrimās nōn sponte cadentīs

effūdit gemitūsque expressit pectore laetō,

nōn aliter manifēsta potēns abscondere mentis

gaudia quam lacrimīs, meritumque immāne tyrannī

dēstruit et generī māvult lūgēre revulsum

quam dēbēre caput. quī dūrō membra senātūs