Praise of Epicurus (1–54)

quis potis est dignum pollentī pectore carmen

condere prō rērum maiestāte hīsque repertīs?

quisve valet verbīs tantum quī fingere laudēs

prō meritīs eius possit quī tālia nōbīs

pectore parta suō quaesītaque praemia līquit?

nēmō, ut opīnor, erit mortālī corpore crētus.

nam sĭ, | ut ipsa petit maiestās cognita rērum,

dīcendum est, deus ille fuit, deus, inclute Memmī,

quī prīnceps vītae ratiōnem invēnit eam quae

nunc appellātur sapientia, quīque per artem

flūctibus ē tantīs vītam tantīsque tenebrīs

in tam tranquillō et tam clārā lūce locāvit.

cōnfer enim dīvīna aliōrum antīqua reperta.

namque Cerēs fertur frūgēs Līberque liquōris

vītigenī laticem mortālibus īnstituisse,

cum tamen hīs posset sine rēbus vīta manēre,

ut fāma est aliquās etiam nunc vīvere gentīs.

at bene nōn poterat sine pūrō pectore vīvī;

quō magis hic meritō nōbīs deus esse vidētur,

ex quō nunc etiam per magnās dīdita gentīs

dulcia permulcent animōs sōlācia vītae.

Herculis antistāre autem sī facta putābis,

longius ā vērā multō ratiōne ferēre.

quid Nemeaeus enim nōbīs nunc magnus hiātus

ille leōnis obesset et horrēns Arcadius sūs?

dēnique quid Crētae taurus Lernaeaque pestis

Hydra venēnātīs posset vāllāta colubrīs?

quidve tripectora tergeminī vīs Gēryonāī

*   *   *

tantō opere officerent nōbīs Stymphāla colentēs,

et Diomēdis equī spīrantēs nāribus ignem

Thrācis Bistoniāsque plagās atque Ismara propter?

aureaque Hesperidum servāns fulgentia māla,

asper, acerba tuēns, immānī corpore serpēns

arboris amplexus stirpem quid dēnique obesset

propter Atlantēum lītus pelagīque sevēra,

quō neque noster adit quisquam nec barbarus audet?

cētera dē genere hōc quae sunt portenta perēmpta,

sī nōn victa forent, quid tandem vīva nocērent?

nīl, ut opīnor: ita ad satiātem terra ferārum

nunc etiam scatit et trepidō terrōre replēta est

per nemora ac montīs magnōs silvāsque profundās;

quae loca vītandī plērumque est nostra potestās.

at nisi pūrgātum est pectus, quae proelia nōbīs

atque perīcula tum est ingrātīs īnsinuandum!

quantae tum scindunt hominem cuppēdinis ācrēs

sollicitum cūrae quantīque perinde timōrēs!

quidve superbia spurcitia ac petulantia? quantās

efficiunt clādēs! quid luxūs dēsidiaeque?

haec igitur quī cūncta subēgerit ex animōque

expulerit dictīs, nōn armīs, nōnne decēbit

hunc hominem numerō dīvum dignārier esse?

cum bene praesertim multa ac dīvīnitus ipsīs

immortālibu’ dē dīvīs dare dicta suērit

atque omnem rērum nātūram pandere dictīs.

Outline of the book (55–90)

cuius ego ingressus vestīgia dum ratiōnēs

persequor ac doceō dictīs quō quaeque creāta

foedere sint, in eō quam sit dūrāre necessum

nec validās valeant aevī rescindere lēgēs,

quō genere in prīmīs animī nātūra reperta est

nātīvō prīmum cōnsistere corpore crēta

nec posse incolumis magnum dūrāre per aevum,

sed simulācra solēre in somnīs fallere mentem,

cernere cum videāmur eum quem vīta relīquit.

quod superest, nunc hūc ratiōnis dētulit ōrdō,

ut mihi mortālī cōnsistere corpore mundum

nātīvumque simul ratiō reddunda sit esse;

et quibus ille modīs congressus māteriāī

fundārit terram, caelum, mare, sīdera, sōlem,

lūnāīque globum; tum quae tellūre animantēs

exstiterint, et quae nūllō sint tempore nātae;

quōve modō genus hūmānum variante loquēlā

coeperit inter sē vēscī per nōmina rērum;

et quibus ille modīs dīvum metus īnsinuārit

pectora, terrārum quī in orbī sāncta tuētur

fāna, lacūs lūcōs, ārās, simulācraque dīvum.

praetereā sōlis cursūs lūnaeque meātūs

expediam quā vī flectat nātūra gubernāns,

nē forte haec inter caelum terramque reāmur

lībera sponte suā cursūs lūstrāre perennīs

mōrigera ad frūgēs augendās atque animantīs,

nēve aliquā dīvum volvī ratiōne putēmus.

nam bene quī didicēre deōs sēcūrum agere aevum,

sī tamen intereā mīrantur quā ratiōne

quaeque gerī possint, praesertim rēbus in illīs

quae superā caput aetheriīs cernuntur in ōrīs,

rūrsus in antīquās referuntur rēligiōnēs

et dominōs ācrīs ascīscunt, omnia posse

quōs miserī crēdunt, ignārī quid queat esse,

quid nequeat, fīnīta potestās dēnique cuique

quānam sit ratiōne atque altē terminus haerēns.

The world will be destroyed (91–109)

quod superest, nē tē in prōmissīs plūra morēmur,

prīncipiō maria ac terrās caelumque tuēre;

quōrum nātūram triplicem, tria corpora, Memmī,

trīs speciēs tam dissimilīs, tria tālia texta,

ūna diēs dabit exitiō, multōsque per annōs

sustentāta ruet mōlēs et māchina mundī.

nec mē animī fallit quam rēs nova mīraque mentī

accidat exitium caelī terraeque futūrum,

et quam difficile id mihi sit pervincere dictīs;

ut fit ubi īnsolitam rem apportēs auribus ante

nec tamen hanc possīs oculōrum subdere vīsū

nec iacere indu manūs, via quā mūnīta fidēī

proxima fert hūmānum in pectus templaque mentis.

sed tamen effābor. dictīs dabit ipsa fidem rēs

forsitan et graviter terrārum mōtibus ortīs

omnia conquassārī in parvō tempore cernēs.

quod procul ā nōbīs flectat fortūna gubernāns,

et ratiō potius quam rēs persuādeat ipsa

succidere horrisonō posse omnia victa fragōre.

Against the theological view (110–234)

quā prius aggrediar quam dē rē fundere fāta

sānctius et multō certā ratiōne magis quam

Pȳthia quae tripode ā Phoebī laurōque profātur,

multa tibi expediam doctīs sōlācia dictīs;

rēligiōne refrēnātus nē forte reāris

terrās et sōlem et caelum, mare, sīdera, lūnam

corpore dīvīnō dēbēre aeterna manēre,

proptereāque putēs rītū pār esse Gigantum

pendere eōs poenās immānī prō scelere omnīs

quī ratiōne suā disturbent moenia mundī

praeclārumque velint caelī restinguere sōlem

immortālia mortālī sermōne notantēs;

quae procul ūsque adeō dīvīnō ā nūmine distent,

inque deum numerō quae sint indigna vidērī,

nōtitiam potius praebēre ut posse putentur

quid sit vītālī mōtū sēnsūque remōtum.

quippe etenim nōn est, cum quōvīs corpore ut esse

posse animī nātūra putētur cōnsiliumque;

sīcut in aethere nōn arbor, nōn aequore salsō

nūbēs esse queunt neque piscēs vīvere in arvīs

nec cruor in lignīs neque saxīs sūcus inesse.

certum ac dispositum est ubi quicquid crēscat et īnsit.

sīc animī nātūra nequit sine corpore orīrī

sōla neque ā nervīs et sanguine longius esse.

quod sī posset enim, multō prius ipsa animī vīs

in capite aut umerīs aut īmīs calcibus esse

posset et innāscī quāvīs in parte solēret,

tandem in eōdem homine atque in eōdem vāse manēre.

quod quoniam nostrō quoque cōnstat corpore certum

dispositumque vidētur ubi esse et crēscere possit

sōrsum anima atque animus, tantō magis īnfitiandum

tōtum posse extrā corpus fōrmamque animālem

putribus in glēbīs terrārum aut sōlis in ignī

aut in aquā dūrāre aut altīs aetheris ōrīs.

haud igitur cōnstant dīvīnō praedita sēnsū,

quandŏquidem nequeunt vītāliter esse animāta.

illud item nōn est ut possīs crēdere, sēdīs

esse deum sānctās in mundī partibus ūllīs.

tenuis enim nātūra deum longēque remōta

sēnsibus ab nostrīs animī vix mente vidētur;

quae quoniam manuum tāctum suffūgit et ictum,

tāctile nīl nōbīs quod sit contingere dēbet.

tangere enim nōn quit quod tangī nōn licet ipsum.

quārē etiam sēdēs quoque nostrīs sēdibus esse

dissimilēs dēbent, tenuēs dē corpore eōrum;

quae tibi posterius largō sermōne probābō.

dīcere porrō hominum causā voluisse parāre

praeclāram mundī nātūram proptereāque

allaudābile opus dīvum laudāre decēre

aeternumque putāre atque immortāle futūrum

nec fās esse, deum quod sit ratiōne vetustā

gentibus hūmānīs fundātum perpetuō aevō,

sollicitāre suīs ūllā vī ex sēdibus umquam

nec verbīs vexāre et ab īmō ēvertere summa,

cētera dē genere hōc affingere et addere, Memmī,

dēsipere est. quid enim immortālibus atque beātīs

grātia nostra queat largīrier ēmolumentī,

ut nostrā quicquam causā gerere aggrediantur?

quidve novī potuit tantō post ante quiētōs

illicere ut cuperent vītam mūtāre priōrem?

nam gaudēre novīs rēbus dēbēre vidētur

cui veterēs obsunt; sed cui nīl accidit aegrī

tempore in ante͜āctō, cum pulchrē dēgeret aevum,

quid potuit novitātis amōrem accendere tālī?

quidve malī fuerat nōbīs nōn esse creātīs?

an, crēdō, in tenebrīs vīta ac maerōre iacēbat,

dōnec dīlūxit rērum genitālis orīgō?

nātus enim dēbet quīcumque est velle manēre

in vītā, dōnec retinēbit blanda voluptās.

quī numquam vērō vītae gustāvit amōrem

nec fuit in numerō, quid obēst nōn esse creātum?

exemplum porrō gignundīs rēbus et ipsa

nōtitiēs dīvīs hominum unde est īnsita prīmum,

quid vellent facere ut scīrent animōque vidērent,

quōve modō est umquam vīs cognita prīncipiōrum

quidque inter sēsē permūtātō ōrdine possent,

sī nōn ipsa dedit specimen nātūra creandī?

namque ita multa modīs multīs prīmōrdia rērum

ex īnfīnītō iam tempore percita plāgīs

ponderibusque suīs cōnsuērunt concita ferrī

omnimodīsque coīre atque omnia pertemptāre,

quaecumque inter sē possent congressa creāre,

ut nōn sit mīrum sī in tālīs dispositūrās

dēciderunt quoque et in tālīs vēnēre meātūs,

quālibus haec rērum geritur nunc summa novandō.

quod sī iam rērum ignōrem prīmōrdia quae sint,

hoc tamen ex ipsīs caelī ratiōnibus ausim

cōnfirmāre aliīsque ex rēbus reddere multīs,

nēquāquam nōbīs dīvīnitus esse parātam

nātūram rērum: tantā stat praedita culpā.

prīncipiō quantum caelī tegit impetus ingēns,

inde avidam partem montēs silvaeque ferārum

possēdēre, tenent rūpēs vāstaeque palūdēs

et mare quod lātē terrārum distinet ōrās.

inde duās porrō prope partīs fervidus ārdor

assiduusque gelī cāsus mortālibus aufert.

quod superest arvī, tamen id nātūra suā vī

sentibus obdūcat, nī vīs hūmāna resistat

vītāī causā validō cōnsuēta bidentī

ingemere et terram pressīs prōscindere arātrīs.

sī nōn fēcundās vertentēs vōmere glēbās

terrāīque solum subigentēs cīmus ad ortūs,

sponte suā nequeant liquidās exsistere in aurās;

et tamen interdum magnō quaesīta labōre

cum iam per terrās frondent atque omnia flōrent,

aut nimiīs torret fervōribus aetherius sōl

aut subitī perimunt imbrēs gelidaeque pruīnae,

flābraque ventōrum violentō turbine vexant.

praetereā genus horriferum nātūra ferārum

hūmānae gentī īnfēstum terrāque marīque

cūr alit atque auget? cūr annī tempora morbōs

apportant? quārē mors immātūra vagātur?

tum porrō puer, ut saevīs prōiectus ab undīs

nāvita, nūdus humī iacet, īnfāns, indigus omnī

vītālī auxiliō, cum prīmum in lūminis ōrās

nīxibus ex alvō mātris nātūra profūdit,

vāgītūque locum lūgubrī complet, ut aequum est

cui tantum in vītā restet trānsīre malōrum.

at variae crēscunt pecudēs, armenta, feraeque

nec crepitācillīs opus est nec cuiquam adhibenda est

almae nūtrīcis blanda atque īnfrācta loquēla

nec variās quaerunt vestīs prō tempore caelī,

dēnique nōn armīs opus est, nōn moenibus altīs,

quī sua tūtentur, quandō omnibus omnia largē

tellūs ipsa parit nātūraque daedala rērum.

The world’s perishable parts (235–323)

prīncipiō quoniam terrāī corpus et ūmor

aurārumque levēs animae calidīque vapōrēs,

ē quibus haec rērum cōnsistere summa vidētur,

omnia nātīvō ac mortālī corpore cōnstant,

dēbet eōdem omnis mundī nātūra putārī.

quippe etenim quōrum partīs et membra vidēmus

corpore nātīvō ac mortālibus esse figūrīs,

haec eadem fermē mortālia cernimus esse

et nātīva simul. quāpropter maxima mundī

cum videam membra ac partīs cōnsūmpta regignī,

scīre licet caelī quoque item terraeque fuisse

prīncipiāle aliquod tempus clādemque futūram.

illud in hīs rēbus nē corripuisse reāris

mē mihi, quod terram atque ignem mortālia sūmpsī

esse neque ūmōrem dubitāvī aurāsque perīre

atque eadem gignī rūrsusque augēscere dīxī,

prīncipiō pars terrāī nōnnūlla, perusta

sōlibus assiduīs, multā pulsāta pedum vī,

pulveris exhālat nebulam nūbisque volantis

quās validī tōtō dispergunt āere ventī.

pars etiam glēbārum ad dīluviem revocātur

imbribus et rīpās rādentia flūmina rōdunt.

praetereā prō parte suā, quodcumque alit, auget,

redditur; et quoniam dubiō procul esse vidētur

omniparēns eadem rērum commūne sepulcrum,

ergō terra tibī lībātur et aucta recrēscit.

quod superest, ūmōre novō mare, flūmina, fontīs

semper abundāre et laticēs mānāre perennīs

nīl opus est verbīs: magnus dēcursus aquārum

undique dēclārat. sed prīmum quicquid aquāī

tollitur in summāque fit ut nīl ūmor abundet,

partim quod validī verrentēs aequora ventī

dēminuunt radiīsque retexēns aetherius sōl,

partim quod subter per terrās dīditur omnīs.

percōlātur enim vīrus retrōque remānat

māteriēs ūmōris et ad caput amnibus omnis

convenit, inde super terrās fluit agmine dulcī

quā via secta semel liquidō pede dētulit undās.

āera nunc igitur dīcam quī corpore tōtō

innumerābiliter prīvās mūtātur in hōrās.

semper enim quodcumque fluit dē rēbus, id omne

āeris in magnum fertur mare; quī nisi contrā

corpora retribuat rēbus recreetque fluentīs,

omnia iam resolūta forent et in āera versā.

haud igitur cessat gignī dē rēbus et in rēs

reccidere, assiduē quoniam fluere omnia cōnstat.

largus item liquidī fōns lūminis, aetherius sōl,

irrigat assiduē caelum candōre recentī

suppeditatque novō cōnfestim lūmine lūmen.

nam prīmum quicquid fulgōris disperit eiī

quōcumque accidit. id licet hinc cognōscere possīs,

quod simul ac prīmum nūbēs succēdere sōlī

coepēre et radiōs inter quasi rumpere lūcis,

extemplō īnferior pars hōrum disperit omnis,

terraque inumbrātur quā nimbī cumque feruntur;

ut nōscās splendōre novō rēs semper egēre

et prīmum iactum fulgōris quemque perīre

nec ratiōne aliā rēs posse in sōle vidērī,

perpetuō nī suppeditet lūcis caput ipsum.

quīn etiam nocturna tibī, terrestria quae sunt,

lūmina, pendentēs lychnī clāraeque coruscīs

fulguribus pinguēs multā cālīgine taedae

cōnsimilī properant ratiōne, ārdōre ministrō,

suppeditāre novum lūmen, tremere ignibus īnstant,

īnstant, nec loca lūx inter quasi rupta relinquit.

ūsque adeō properanter ab omnibus ignibus eiī

exitium celerī cēlātur orīgine flammae.

sīc igitur sōlem, lūnam, stēllāsque putandum

ex aliō atque aliō lūcem iactāre subortū

et prīmum quicquid flammārum perdere semper;

inviolābilia haec nē crēdās forte vigēre.

dēnique nōn lapidēs quoque vincī cernis ab aevō,

nōn altās turrīs ruere et putrēscere saxa,

nōn dēlūbra deum simulācraque fessa fatīscī,

nec sānctum nūmen fātī prōtollere fīnīs

posse neque adversus nātūrae foedera nītī?

dēnique nōn monumenta virum dīlāpsa vidēmus,

†quaerere prōporrō, sibi cumque senēscere crēdās†

nōn ruere āvulsōs silicēs ā montibus altīs

nec validās aevī vīrīs perferre patīque

fīnītī? neque enim caderent āvulsa repente,

ex īnfīnītō quae tempore pertolerāssent

omnia tormenta aetātis prīvāta fragōre.

dēnique iam tuĕre hoc, circum suprāque quod omnem

continet amplexū terram: sī prōcreat ex sē

omnia, quod quīdam memorant, recipitque perēmpta,

tōtum nātīvō ac mortālī corpore cōnstat.

nam quodcumque aliās ex sē rēs auget alitque,

dēminuī dēbet, recreārī, cum recipit rēs.

The young world (324–350)

praetereā sī nūlla fuit genitālis orīgō

terrārum et caelī semperque aeterna fuēre,

cūr superā bellum Thēbānum et fūnera Trōiae

nōn aliās aliī quoque rēs cecinēre poētae?

quō tot facta virum totiēns cecidēre neque usquam

aeternīs fāmae monumentīs īnsita flōrent?

vērum, ut opīnor, habet novitātem summa recēnsque

nātūra est mundī neque prīdem exōrdia cēpit.

quārē etiam quaedam nunc artēs expoliuntur,

nunc etiam augēscunt; nunc addita nāvigiīs sunt

multa, modo organicī melicōs peperēre sonōrēs.

dēnique nātūra haec rērum ratiōque reperta est

nūper, et hanc prīmus cum prīmīs ipse repertus

nunc ego sum in patriās quī possim vertere vōcēs.

quod sī forte fuisse ante͜hāc eadem omnia crēdis,

sed periisse hominum torrentī saecla vapōre,

aut cecidisse urbīs magnō vexāmine mundī,

aut ex imbribus assiduīs exīsse rapācēs

per terrās amnīs atque oppida cōperuisse,

tantō quīque magis victus fateāre necesse est

exitium quoque terrārum caelīque futūrum.

nam cum rēs tantīs morbīs tantīsque perīclīs

temptārentur, ibī sī trīstior incubuisset

causa, darent lātē clādem magnāsque ruīnās.

nec ratiōne aliā mortālēs esse vidēmur,

inter nōs nisi quod morbīs aegrēscimus īsdem

atque illī quōs ā vītā nātūra remōvit.

The world’s mortal qualities (351–379)

praetereā quaecumque manent aeterna necessu’st

aut, quia sunt solidō cum corpore, respuere ictūs

nec penetrāre patī sibi quicquam quod queat artās

dissociāre intus partīs, ut māteriāī

corpora sunt quōrum nātūram ostendimus ante,

aut ideō dūrāre aetātem posse per omnem,

plāgārum quia sunt expertia, sīcut ināne est

quod manet intāctum neque ab ictū fungitur hīlum,

aut etiam quia nūlla locī fit cōpia circum,

quō quasi rēs possint discēdere dissolvīque,

sīcut summārum summa est aeterna, neque extrā

quī locus est quō dissiliant neque corpora sunt quae

possint incidere et validā dissolvere plāgā.

at neque, utī docuī, solidō cum corpore mundī

nātūra est, quoniam admixtum est in rēbus ināne,

nec tamen est ut ināne, neque autem corpora dēsunt,

ex īnfīnītō quae possint forte coorta

corruere hanc rērum violentō turbine summam

aut aliam quamvīs clādem importāre perīclī,

nec porrō nātūra locī spatiumque profundī

dēficit, expergī quō possint moenia mundī,

aut aliā quāvīs possunt vī pulsa perīre.

haud igitur lētī praeclūsa est iānua caelō

nec sōlī terraeque neque altīs aequoris undīs,

sed patet immānī et vāstō respectat hiātū.

quārē etiam nātīva necessum est cōnfiteāre

haec eadem; neque enim mortālī corpore quae sunt

ex īnfīnītō iam tempore adhūc potuissent

immēnsī validās aevī contemnere vīrīs.

The war of elements (380–415)

dēnique tantopere inter sē cum maxima mundī

pugnent membra, piō nēquāquam concita bellō,

nōnne vidēs aliquam longī certāminis ollīs

posse darī fīnem? vel cum sōl et vapor omnis

omnibus ēpōtīs ūmōribus exsuperārint —

quod facere intendunt, neque adhūc cōnāta patrantur,

tantum suppeditant amnēs ultrāque minantur

omnia dīluviāre ex altō gurgite pontī —

nēquīquam, quoniam verrentēs aequora ventī

dēminuunt radiīsque retexēns aetherius sōl,

et siccāre prius cōnfīdunt omnia posse

quam liquor inceptī possit contingere fīnem.

tantum spīrantēs aequō certāmine bellum

magnīs inter sē dē rēbus cernere certant,

cum semel intereā fuerit superantior ignis

et semel, ut fāma est, ūmor rēgnārit in arvīs.

ignis enim superāvit et ambiēns multa perussit,

āvia cum Phaethonta rapāx vīs Sōlis equōrum

aethere raptāvit tōtō terrāsque per omnīs.

at pater omnipotēns īrā tum percitus ācrī

magnanimum Phaethonta repentī fulminis ictū

dēturbāvit equīs in terram, Sōlque cadentī

obvius aeternam succēpit lampada mundī

disiectōsque redēgit equōs iūnxitque trementīs,

inde suum per iter recreāvit cūncta gubernāns,

scīlicet ut veterēs Graium cecinēre poētae.

quod procul ā vērā nimis est ratiōne repulsum.

ignis enim superāre potest ubi māteriāī

ex īnfīnītō sunt corpora plūra coorta;

inde cadunt vīrēs aliquā ratiōne revictae,

aut pereunt rēs exustae torrentibus aurīs.

ūmor item quondam coepit superāre coortus,

ut fāma est, hominum vītās quandō obruit undīs.

inde ubi vīs aliquā ratiōne āversa recessit,

ex īnfīnītō fuerat quaecumque coorta,

cōnstitērunt imbrēs et flūmina vim minuērunt.

The formation of the world (416–508)

sed quibus ille modīs coniectus māteriāī

fundārit terram et caelum pontīque profunda,

sōlis lūnāī cursūs, ex ōrdine pōnam.

nam certē neque cōnsiliō prīmōrdia rērum

ōrdine sē suō quaeque sagācī mente locārunt

nec quōs quaeque darent mōtūs pepigēre profectō,

sed quia multa modīs multīs prīmōrdia rērum

ex īnfīnītō iam tempore percita plāgīs

ponderibusque suīs cōnsuērunt concita ferrī

omnimodīsque coīre atque omnia pertemptāre,

quaecumque inter sē possent congressa creāre,

proptereā fit utī magnum vulgāta per aevum

omne genus coetūs et mōtūs experiundō

tandem conveniant ea quae convecta repente

magnārum rērum fīunt exōrdia saepe

terrāī, maris, et caelī generisque animantum.

hīc neque tum sōlis rota cernī lūmine largō

altivolāns poterat nec magnī sīdera mundī

nec mare nec caelum nec dēnique terra neque āēr

nec similis nostrīs rēbus rēs ūlla vidērī,

sed nova tempestās quaedam mōlēsque coorta

omne genus dē prīncipiīs, discordia quōrum

intervalla, viās, cōnexūs, pondera, plāgās,

concursūs, mōtūs turbābat proelia miscēns,

propter dissimilīs fōrmās variāsque figūrās

quod nōn omnia sīc poterant coniūncta manēre

nec mōtūs inter sēsē dare convenientīs.

diffugere inde locī partēs coepēre parēsque

cum paribus iungī rēs et disclūdere mundum

membraque dīvidere et magnās dispōnere partīs,

hoc est, ā terrīs altum sēcernere caelum,

et sōrsum mare, utī sēcrētō ūmōre patēret,

sōrsus item pūrī sēcrētīque aetheris ignēs.

quippe etenim prīmum terrāī corpora quaeque,

proptereā quod erant gravia et perplexa, coībant

in mediō atque īmās capiēbant omnia sēdīs;

quae quantō magis inter sē perplexa coībant,

tam magis expressēre ea quae mare, sīdera, sōlem

lūnamque efficerent et magnī moenia mundī.

omnia enim magis haec ē lēvibus atque rotundīs

sēminibus multōque minōribu’ sunt elementīs

quam tellūs. ideō per rāra forāmina terrae

partibus ērumpēns prīmus sē sustulit aether

ignifer et multōs sēcum levis abstulit ignīs,

nōn aliā longē ratiōne ac saepe vidēmus,

aurea cum prīmum gemmantīs rōre per herbās

mātūtīna rubent radiātī lūmina sōlis,

exhālantque lacūs nebulam fluviīque perennēs,

ipsaque ut interdum tellūs fūmāre vidētur;

omnia quae sūrsum cum conciliantur, in altō

corpore concrētō subtexunt nūbila caelum.

sīc igitur tum sē levis ac diffūsilis aether

corpore concrētō circumdatus undique flexit

et lātē diffūsus in omnīs undique partīs

omnia sīc avidō complexū cētera saepsit.

hunc exōrdia sunt sōlis lūnaeque secūta,

interutrāsque globī quōrum vertuntur in aurīs;

quae neque terra sibi ascīvit nec maximus aether,

quod neque tam fuerunt gravia ut dēpressa sedērent,

nec levia ut possent per summās lābier ōrās,

et tamen interutrāsque ita sunt ut corpora vīva

versent et partēs ut mundī tōtīus exstent;

quod genus in nōbīs quaedam licet in statiōne

membra manēre, tamen cum sint ea quae moveantur.

hīs igitur rēbus retractīs terra repente,

maxima quā nunc sē pontī plaga caerula tendit,

succidit et salsō suffūdit gurgite fossās.

inque diēs quantō circum magis aetheris aestūs

et radiī sōlis cōgēbant undique terram

verberibus crēbrīs extrēma ad līmina in artum,

in mediō ut prōpulsa suō condēnsa coīret,

tam magis expressus salsus dē corpore sūdor

augēbat mare mānandō campōsque natantīs,

et tantō magis illa forās ēlāpsa volābant

corpora multa vapōris et āeris altaque caelī

dēnsābant procul ā terrīs fulgentia templa.

sīdēbant campī, crēscēbant montibus altīs

ascēnsus; neque enim poterant subsīdere saxa

nec pariter tantundem omnēs succumbere partēs.

sīc igitur terrae concrētō corpore pondus

cōnstitit atque omnis mundī quasi līmus in īmum

cōnflūxit gravis et subsēdit funditus ut faex;

inde mare, inde āēr, inde aether ignifer ipse

corporibus liquidīs sunt omnia pūra relicta,

et leviōra aliīs alia, et liquidissimus aether

atque levissimus āeriās super īnfluit aurās,

nec liquidum corpus turbantibus āeris aurīs

commiscet; sinit haec violentīs omnia vertī

turbinibus, sinit incertīs turbāre procellīs,

ipse suōs ignīs certō fert impete lābēns.

nam modicē fluere atque ūnō posse aethera nīsū

significat Pontos, mare certō quod fluit aestū

ūnum lābendī cōnservāns ūsque tenōrem.

The motion of the stars (509–533)

mōtibus astrōrum nunc quae sit causa canāmus.

prīncipiō magnus caelī sī vertitur orbis,

ex utrāque polum partī premere āera nōbīs

dīcendum est extrāque tenēre et claudere utrimque;

inde alium suprā fluere atque intendere eōdem

quō volvenda micant aeternī sīdera mundī;

aut alium subter, contrā quī subvehat orbem,

ut fluviōs versāre rotās atque haustra vidēmus.

est etiam quoque utī possit caelum omne manēre

in statiōne, tamen cum lūcida signa ferantur;

sīve quod inclūsī rapidī sunt aetheris aestūs

quaerentēsque viam circum versantur et ignēs

passim per caelī volvunt Summānia templa;

sīve aliunde fluēns alicunde extrīnsecus āēr

versat agēns ignīs; sīve ipsī serpere possunt

quō cuiusque cibus vocat atque invītat euntīs,

flammea per caelum pāscentīs corpora passim.

nam quid in hōc mundō sit eōrum pōnere certum

difficile est; sed quid possit fīatque per omne

in variīs mundīs variā ratiōne creātīs,

id doceō plūrīsque sequor dispōnere causās,

mōtibus astrōrum quae possint esse per omne;

ē quibus ūna tamen sit et hīc quoque causa necesse est

quae vegeat mōtum signīs; sed quae sit eārum

praecipere haudquāquam est pedetemptim prōgredientis.

The earth at rest in the middle (534–563)

terraque ut in mediā mundī regiōne quiēscat,

ēvānēscere paulātim et dēcrēscere pondus

convenit atque aliam nātūram subter habēre

ex ineunte aevō coniūnctam atque ūniter aptam

partibus āeriīs mundī quibus īnsita vīvit.

proptereā nōn est onerī neque dēprimit aurās;

ut sua cuique hominī nūllō sunt pondere membra

nec caput est onerī collō nec dēnique tōtum

corporis in pedibus pondus sentīmus inesse;

at quaecumque forīs veniunt impostaque nōbīs

pondera sunt laedunt, permultō saepe minōra.

ūsque adeō magnī rēfert quid quaeque queat rēs.

sīc igitur tellūs nōn est aliēna repente

allāta atque aurīs aliunde obiecta aliēnīs,

sed pariter prīmā concepta ab orīgine mundī

certaque pars eius, quasi nōbīs membra, videntur.

praetereā grandī tonitrū concussa repente

terra suprā quae sē sunt concutit omnia mōtū;

quod facere haud ūllā posset ratiōne, nisi esset

partibus āeriīs mundī caelōque revīncta.

nam commūnibus inter sē rādīcibus haerent

ex ineunte aevō coniūncta atque ūniter apta.

nōnne vidēs etiam quam magnō pondere nōbīs

sustineat corpus tenuissima vīs animāī

proptereā quia tam coniūncta atque ūniter apta est?

dēnique iam saltū pernīcī tollere corpus

quid potis est nisi vīs animae quae membra gubernat?

iamne vidēs quantum tenuis nātūra valēre

possit, ubi est coniūncta gravī cum corpore, ut āēr

coniūnctus terrīs et nōbīs est animī vīs?

The size of the sun, moon, and stars (564–591)

nec nimiō sōlis maior rota nec minor ārdor

esse potest, nostrīs quam sēnsibus esse vidētur.

nam quibus ē spatiīs cumque ignēs lūmina possunt

adicere et calidum membrīs afflāre vapōrem,

nīl illa hīs intervallīs dē corpore lībant

flammārum, nīl ad speciem est contractior ignis.

pro͜inde, calor quoniam sōlis lūmenque profūsum

perveniunt nostrōs ad sēnsūs et loca mulcent,

fōrma quoque hinc sōlis dēbet fīlumque vidērī,

nīl adeō ut possīs plūs aut minus addere, vērē.

[perveniunt nostrōs ad sēnsūs et loca fulgent]

lūnaque sīve nothō fertur loca lūmine lūstrāns

sīve suam propriō iactat dē corpore lūcem,

quicquid id est, nīlō fertur maiōre figūrā

quam, nostrīs oculīs quā cernimus, esse vidētur.

nam prius omnia quae longē sēmōta tuēmur

āera per multum, speciē cōnfūsa videntur

quam minuī fīlum. quāpropter lūna necesse est,

quandŏquidem clāram speciem certamque figūram

praebet, ut est ōrīs extrēmīs cumque notāta,

quantaque quanta est, hinc nōbīs videātur in altō.

postrēmō quōscumque vidēs hinc aetheris ignīs,

scīre licet perquam pauxillō posse minōrēs

esse vel exiguā maiōrēs parte brevīque,

quandŏquidem quōscumque in terrīs cernimus ignīs,

dum tremor et clārus dum cernitur ārdor eōrum,

perparvum quiddam interdum mūtāre videntur

alteram utram in partem fīlum, quō longius absunt.

The “small” sun (592–613)

illud item nōn est mīrandum, quā ratiōne

tantulus ille queat tantum sōl mittere lūmen,

quod maria ac terrās omnīs caelumque rigandō

compleat et calidō perfundat cūncta vapōre.

[quanta quoque est, tanta hinc nōbīs videātur in altō]

nam licet hinc mundī patefactum tōtīus ūnum

largifluum fontem scatere atque ērumpere lūmen,

ex omnī mundō quia sīc elementa vapōris

undique conveniunt et sīc coniectus eōrum

cōnfluit, ex ūnō capite hic ut prōfluat ārdor.

nōnne vidēs etiam quam lātē parvus aquāī

prāta riget fōns interdum campīsque redundet?

est etiam quoque utī nōn magnō sōlis ab ignī

āera percipiat calidīs fervōribus ārdor,

opportūnus ita est sī forte et idōneus āēr,

ut queat accendī parvīs ārdōribus ictus;

quod genus interdum segetēs stipulamque vidēmus

accidere ex ūnā scintillā incendia passim.

forsitan et roseā sōl altē lampade lūcēns

possideat multum caecīs fervōribus ignem

circum sē, nūllō quī sit fulgōre notātus,

aestifer ut tantum radiōrum exaugeat ictum.

Orbits (614–649)

nec ratiō sōlis simplex et rēcta patēscit,

quō pactō aestīvīs ē partibus Aegocerōtis

brūmālīs adeat flexūs atque inde revertēns

Canceris ut vertat mētās ad sōlstitiālīs,

lūnaque mēnsibus id spatium videātur obīre,

annua sōl in quō cōnsūmit tempora cursū.

nōn, inquam, simplex hīs rēbus reddita causa est.

nam fierī vel cum prīmīs id posse vidētur,

Dēmocritī quod sāncta virī sententia pōnit:

quantō quaeque magis sint terram sīdera propter,

tantō posse minus cum caelī turbine ferrī;

ēvānēscere enim rapidās illīus et ācrīs

imminuī subter vīrīs, ideōque relinquī

paulātim sōlem cum posteriōribu’ signīs,

īnferior multō quod sit quam fervida signa;

et magis hōc lūnam; quantō dēmissior eius

cursus abest procul ā caelō terrīsque propinquat,

tantō posse minus cum signīs tendere cursum.

flaccidiōre etiam quantō iam turbine fertur

īnferior quam sōl, tantō magis omnia signa

hanc adipīscuntur circum praeterque feruntur.

proptereā fit ut haec ad signum quodque revertī

mōbilius videātur, ad hanc quia signa revīsunt.

fit quoque ut ē mundī trānsversīs partibus āēr

alternīs certō fluere alter tempore possit,

quī queat aestīvīs sōlem dētrūdere signīs

brūmālīs ūsque ad flexūs gelidumque rigōrem,

et quī reiciat gelidīs ā frīgoris umbrīs

aestiferās ūsque in partīs et fervida signa.

et ratiōne parī lūnam stēllāsque putandum est,

quae volvunt magnōs in magnīs orbibus annōs,

āeribus posse alternīs ē partibus īre.

nōnne vidēs etiam dīversīs nūbila ventīs

dīversās īre in partīs īnferna supernīs?

quī minus illa queant per magnōs aetheris orbīs

aestibus inter sē dīversīs sīdera ferrī?

Night and day (650–704)

at nox obruit ingentī cālīgine terrās,

aut ubi dē longō cursū sōl ultima caelī

impulit atque suōs efflāvit languidus ignīs

concussōs itere et labefactōs āere multō,

aut quia sub terrās cursum convertere cōgit

vīs eadem, suprā quae terrās pertulit orbem.

tempore item certō roseam Mātūta per ōrās

aetheris aurōram differt et lūmina pandit,

aut quia sōl īdem, sub terrās ille revertēns,

anticipat caelum radiīs accendere temptāns,

aut quia conveniunt ignēs et sēmina multa

cōnfluere ārdōris cōnsǔērunt tempore certō,

quae faciunt sōlis nova semper lūmina gignī;

quod genus Īdaeīs fāma est ē montibus altīs

dispersōs ignīs orientī lūmine cernī,

inde coīre globum quasi in ūnum et cōnficere orbem.

nec tamen illud in hīs rēbus mīrābile dēbet

esse, quod haec ignis tam certō tempore possunt

sēmina cōnfluere et sōlis reparāre nitōrem.

multa vidēmus enim, certō quae tempore fīunt

omnibus in rēbus: flōrēscunt tempore certō

arbusta et certō dīmittunt tempore flōrem.

nec minus in certō dentīs cadere imperat aetās

tempore et impūbem mollī pūbēscere veste

et pariter mollem mālīs dēmittere barbam.

fulmina, postrēmō, nix, imbrēs, nūbila, ventī

nōn nimis incertīs fīunt in partibus annī.

namque ubi sīc fuērunt causārum exōrdia prīma

atque ita rēs mundī cecidēre ab orīgine prīmā,

cōnsecuē quoque iam redeunt ex ōrdine certō.

crēscere itemque diēs licet et tābēscere noctēs,

et minuī lūcēs, cum sūmant augmina noctēs,

aut quia sōl īdem sub terrās atque superne

imparibus currēns ānfrāctibus aetheris ōrās

partit et in partīs nōn aequās dīvidit orbem,

et quod ab alterutrā dētrāxit parte, repōnit

eius in adversā tantō plūs parte relātus,

dōnec ad id signum caelī pervēnit, ubi annī

nōdus nocturnās exaequat lūcibus umbrās.

nam mediō cursū flātūs Aquilōnis et Austrī

distinet aequātō caelum discrīmine mētās

propter signiferī positūram tōtīus orbis,

annua sōl in quō conclūdit tempora serpēns,

oblīquō terrās et caelum lūmine lūstrāns,

ut ratiō dēclārat eōrum quī loca caelī

omnia dispositīs signīs ōrnāta notārunt.

aut quia crassior est certīs in partibus āēr,

sub terrīs ideō tremulum iubar haesitat ignis

nec penetrāre potest facile atque ēmergere ad ortūs.

proptereā noctēs hībernō tempore longae

cessant, dum veniat radiātum īnsigne diēī.

aut etiam, quia sīc alternīs partibus annī

tardius et citius cōnsuērunt cōnfluere ignēs

quī faciunt sōlem certā dē surgere parte,

proptereā fit utī videantur dīcere vērum

*   *   *

The moon’s phases (705–750)

lūna potest sōlis radiīs percussa nitēre

inque diēs magis id lūmen convertere nōbīs

ad speciem, quantum sōlis sēcēdit ab orbī,

dōnec eum contrā plēnō bene lūmine fulsit

atque oriēns obitūs eius super ēdita vīdit;

inde minūtātim retrō quasi condere lūmen

dēbet item, quantō propius iam sōlis ad ignem

lābitur ex aliā signōrum parte per orbem;

ut faciunt, lūnam quī fingunt esse pilāī

cōnsimilem cursusque viam sub sōle tenēre.

est etiam quārē propriō cum lūmine possit

volvier et variās splendōris reddere fōrmās.

corpus enim licet esse aliud quod fertur et ūnā

lābitur omnimodīs occursāns officiēnsque

nec potis est cernī, quia cassum lūmine fertur.

versārīque potest, globus ut sī forte pilāī

dīmidiā ex partī candentī lūmine tīnctus,

versandōque globum variantīs ēdere fōrmās,

dōnec eam partem, quaecumque est ignibus aucta,

ad speciem vertit nōbīs oculōsque patentīs;

inde minūtātim retrō contorquet et aufert

lūciferam partem glomerāminis atque pilāī;

ut Babylōnica Chaldaeum doctrīna refūtāns

astrologōrum artem contrā convincere tendit,

pro͜inde quasi id fierī nequeat quod pugnat uterque

aut minus hoc illō sit cūr amplectier ausīs.

dēnique cūr nequeat semper nova lūna creārī

ōrdine fōrmārum certō certīsque figūrīs

inque diēs prīvōs aborīscī quaeque creāta

atque alia illīus reparārī in parte locōque,

difficile est ratiōne docēre et vincere verbīs,

ōrdine cum possint tam certō multa creārī.

it Vēr et Venus, et Veneris praenūntius ante

pennātus graditur, Zephyrī vestīgia propter

Flōra quibus māter praespargēns ante viāī

cūncta colōribus ēgregiīs et odōribus opplet.

inde locī sequitur Calor āridus et comes ūnā

pulverulenta Cerēs et etēsia flābra Aquilōnum.

inde Autumnus adit, graditur simul Euhius Euān.

inde aliae tempestātēs ventīque sequuntur,

altitonāns Volturnus et Auster fulmine pollēns.

tandem Brūma nivēs affert, pigrumque rigōrem

reddit Hiems, sequitur crepitāns hanc dentibus Algū.

quō minus est mīrum sī certō tempore lūna

gignitur et certō dēlētur tempore rūrsus,

cum fierī possint tam certō tempore multa.

Eclipses (751–770)

sōlis item quoque dēfectūs lūnaeque latebrās

plūribus ē causīs fierī tibi posse putandum est.

nam cūr lūna queat terram sēclūdere sōlis

lūmine et ā terrīs altum caput obstruere eiī,

obiciēns caecum radiīs ārdentibus orbem;

tempore eōdem aliud facere id nōn posse putētur

corpus quod cassum lābātur lūmine semper?

sōlque suōs etiam dīmittere languidus ignīs

tempore cūr certō nequeat recreāreque lūmen,

cum loca praeteriit flammīs īnfēsta per aurās,

quae faciunt ignīs interstinguī atque perīre?

et cūr terra queat lūnam spoliāre vicissim

lūmine et oppressum sōlem super ipsa tenēre,

mēnstrua dum rigidās cōnī perlābitur umbrās;

tempore eōdem aliud nequeat succurrere lūnae

corpus vel suprā sōlis perlābier orbem,

quod radiōs interrumpat lūmenque profūsum?

et tamen ipsa suō sī fulget lūna nitōre,

cūr nequeat certā mundī languēscere parte,

dum loca lūminibus propriīs inimīca per exit?

The beginnings of life on Earth (772–782)

quod superest, quoniam magnī per caerula mundī

quā fierī quicquid posset ratiōne resolvī,

sōlis utī variōs cursūs lūnaeque meātūs

nōscere possēmus quae vīs et causa ciēret,

quōve modō possent offectō lūmine obīre

et neque opīnantīs tenebrīs obdūcere terrās,

cum quasi cōnīvent et apertō lūmine rūrsum

omnia convīsunt clārā loca candida lūce,

nunc redeō ad mundī novitātem et mollia terrae

arva, novō fētū quid prīmum in lūminis ōrās

tollere et incertīs crērint committere ventīs.

prīncipiō genus herbārum viridemque nitōrem

terra dedit circum collīs campōsque per omnīs,

flōrida fulsērunt viridantī prāta colōre,

arboribusque datum est variīs exinde per aurās

crēscendī magnum immissīs certāmen habēnīs.

ut plūma atque pilī prīmum saetaeque creantur

quadrupedum membrīs et corpore pennipotentum,

sīc nova tum tellūs herbās virgultaque prīmum

sustulit, inde locī mortālia saecla creāvit

multa modīs multīs variā ratiōne coorta.

nam neque dē caelō cecidisse animālia possunt

nec terrestria dē salsīs exīsse lacūnīs.

The earth as mother (795–836)

linquitur ut meritō māternum nōmen adepta

terra sit, ē terrā quoniam sunt cūncta creāta.

multaque nunc etiam exsistunt animālia terrīs

imbribus et calidō sōlis concrēta vapōre;

quō minus est mīrum sī tum sunt plūra coorta

et maiōra, novā tellūre atque aethere adulta.

prīncipiō genus ālituum variaeque volucrēs

ōva relinquēbant exclūsae tempore vērnō,

folliculōs ut nunc teretēs aestāte cicādae

linquunt sponte suā vīctum vītamque petentēs.

tum tibi terra dedit prīmum mortālia saecla;

multus enim calor atque ūmor superābat in arvīs.

hōc ubi quaeque locī regiō opportūna dabātur,

crēscēbant uterī terram rādīcibus aptī;

quōs ubi tempore mātūrō patefēcerat aetās

infantum fugiēns ūmōrem aurāsque petessēns,

convertēbat ibī nātūra forāmina terrae

et sūcum vēnīs cōgēbat fundere apertīs

cōnsimilem lactīs, sīcut nunc fēmina quaeque

cum peperit, dulcī replētur lacte, quod omnis

impetus in mammās convertitur ille alimentī.

terra cibum puerīs, vestem vapor, herba cubīle

praebēbat multa et mollī lānūgine abundāns.

at novitās mundī nec frīgora dūra ciēbat

nec nimiōs aestūs nec magnīs vīribus aurās;

omnia enim pariter crēscunt et rōbora sūmunt.

quārē etiam atque etiam māternum nōmen adepta

terra tenet meritō, quoniam genus ipsa creāvit

hūmānum atque animal prope certō tempore fūdit

omne quod in magnīs bacchātur montibu’ passim,

āeriāsque simul volucrīs variantibu’ fōrmīs.

sed quia fīnem aliquam pariendī dēbet habēre,

dēstitit, ut mulier spatiō dēfessa vetustō.

mūtat enim mundī nātūram tōtius aetās

ex aliōque alius status excipere omnia dēbet,

nec manet ūlla suī similis rēs: omnia migrant,

omnia commūtat nātūra et vertere cōgit.

namque aliud putrēscit et aevō dēbile languet,

porrō aliud succrēscit et ē contemptibus exit.

sīc igitur mundī nātūram tōtius aetās

mūtat et ex aliō terram status excipit alter,

quod tulit ut nequeat, possit quod nōn tulit ante.

Experiments with life (837–877)

multaque tum tellūs etiam portenta creāre

cōnāta est mīrā faciē membrīsque coorta,

androgynum, interutrāsque nec utrum, utrimque remōtum,

orba pedum partim, manuum viduāta vicissim,

mūta sine ōre etiam, sine vultū caeca reperta,

vīnctaque membrōrum per tōtum corpus adhaesū,

nec facere ut possent quicquam nec cēdere quōquam

nec vītāre malum nec sūmere quod foret ūsus.

cētera dē genere hōc mōnstra ac portenta creābat,

nēquīquam, quoniam nātūra absterruit auctum

nec potuēre cupītum aetātis tangere flōrem

nec reperīre cibum nec iungī per Veneris rēs.

multa vidēmus enim rēbus concurrere dēbēre

ut prōpāgandō possint prōcūdere saecla:

pābula prīmum ut sint, genitālia deinde per artūs

sēmina quā possint membrīs mānāre remissīs;

fēminaque ut maribus coniungī possit, habēre

mūtua quī mūtent inter sē gaudia uterque.

multaque tum interiisse animantum saecla necesse est

nec potuisse propāgandō prōcūdere prōlem.

nam quaecumque vidēs vēscī vītālibus aurīs,

aut dolus aut virtūs aut dēnique mōbilitās est

ex ineunte aevō genus id tūtāta reservāns.

multaque sunt, nōbīs ex ūtilitāte suā quae

commendāta manent, tūtēlae trādita nostrae.

prīncipiō genus ācre leōnum saevaque saecla

tūtāta est virtūs, vulpīs dolus et fuga cervōs.

at levisomna canum fīdō cum pectore corda

et genus omne quod est veterīnō sēmine partum

lānigeraeque simul pecudēs et būcera saecla

omnia sunt hominum tūtēlae trādita, Memmī.

nam cupidē fūgēre ferās pācemque secūta

sunt et larga suō sine pābula parta labōre,

quae damus ūtilitātis eōrum praemia causā.

at quīs nīl hōrum tribuit nātūra, nec ipsa

sponte suā possent ut vīvere nec dare nōbīs

ūtilitātem aliquam quārē paterēmur eōrum

praesidiō nostrō pāscī genus esseque tūtum,

scīlicet haec aliīs praedae lucrōque iacēbant

indupedīta suīs fātālibus omnia vinclīs,

dōnec ad interitum genus id nātūra redēgit.

Impossible creatures (878–924)

sed neque Centaurī fuērunt, nec tempore in ūllō

esse queunt duplicī nātūrā et corpore bīnō

ex aliēnigenīs membrīs compācta, potestās

hinc illinc pār, vīs ut sat pār esse potīssit.

id licet hinc quamvīs hebetī cognōscere corde.

prīncipiō circum tribus āctīs impiger annīs

flōret equus, puer haudquāquam; nam saepe etiam nunc

ūbera mammārum in somnīs lactantia quaeret.

post ubi equum validae vīrēs aetāte senectā

membraque dēficiunt fugientī languida vītā,

tum dēmum puerīs aevō flōrente iuventās

occipit et mollī vestit lānūgine mālās.

nē forte ex homine et veterīnō sēmine equōrum

cōnfierī crēdās Centaurōs posse neque esse,

aut rabidīs canibus succīnctās sēmimarīnīs

corporibus Scyllās et cētera dē genere hōrum,

inter sē quōrum discordia membra vidēmus;

quae neque flōrēscunt pariter nec rōbora sūmunt

corporibus neque prōiciunt aetāte senectā

nec similī Venere ārdēscunt nec mōribus ūnīs

conveniunt, neque sunt eadem iūcunda per artūs.

quippe vidēre licet pinguēscere saepe cicūtā

barbigerās pecudēs, hominī quae est ācre venēnum.

flamma quidem vērō cum corpora fulva leōnum

tam soleat torrēre atque ūrere quam genus omne

viscēris in terrīs quodcumque et sanguinis exstet,

quī fierī potuit, triplicī cum corpore ut ūna —

prīma leō, postrēma dracō, media ipsa Chimaera —

ōre forās ācrem flāret dē corpore flammam?

quārē etiam tellūre novā caelōque recentī

tālia quī fingit potuisse animālia gignī,

nīxus in hōc ūnō novitātis nōmine inānī,

multa licet similī ratiōne effūtiat ōre:

aurea tum dīcat per terrās flūmina vulgō

flūxisse et gemmīs flōrēre arbusta suēsse

aut hominem tantō membrōrum esse impete nātum,

trāns maria alta pedum nīsūs ut pōnere posset

et manibus tōtum circum sē vertere caelum.

nam quod multa fuēre in terrīs sēmina rērum

tempore quō prīmum tellūs animālia fūdit,

nīl tamen est signī mixtās potuisse creārī

inter sē pecudēs compāctaque membra animantum,

proptereā quia quae dē terrīs nunc quoque abundant

herbārum genera ac frūgēs arbustaque laeta

nōn tamen inter sē possunt complexa creārī,

sed rēs quaeque suō rītū prōcēdit et omnēs

foedere nātūrae certō discrīmina servant.

Early humans (925–1027)

at genus hūmānum multō fuit illud in arvīs

dūrius, ut decuit tellūs quod dūra creāsset,

et maiōribus et solidīs magis ossibus intus

fundātum, validīs aptum per vīscera nervīs,

nec facile ex aestū nec frīgore quod caperētur

nec novitāte cibī nec lābī corporis ūllā.

multaque per caelum sōlis volventia lūstra

vulgivagō vītam tractābant mōre ferārum.

nec rōbustus erat curvī moderātor arātrī

quisquam, nec scībat ferrō mōlīrier arva

nec nova dēfodere in terram virgulta neque altīs

arboribus veterēs dēcīdere falcibu’ rāmōs.

quod sōl atque imbrēs dederant, quod terra creārat

sponte suā, satis id plācābat pectora dōnum.

glandiferās inter cūrābant corpora quercūs

plērumque, et quae nunc hībernō tempore cernis

arbuta pūniceō fierī mātūra colōre,

plūrima tum tellūs etiam maiōra ferēbat.

multaque praetereā novitās tum flōrida mundī

pābula dūra tulit, miserīs mortālibus ampla.

at sēdāre sitim fluviī fontēsque vocābant,

ut nunc montibus ē magnīs dēcursus aquāī

clāru’ citat lātē sitientia saecla ferārum.

dēnique nōta vagīs silvestria templa tenēbant

nymphārum, quibus ē scībant ūmōri’ fluenta

lūbrica prōluviē largā lavere ūmida saxa,

ūmida saxa super viridī stīllantia muscō,

et partim plānō scatere atque ērumpere campō.

necdum rēs ignī scībant tractāre neque ūtī

pellibus et spoliīs corpus vestīre ferārum,

sed nemora atque cavōs montīs silvāsque colēbant

et fruticēs inter condēbant squālida membra

verbera ventōrum vītāre imbrisque coāctī.

nec commūne bonum poterant spectāre neque ūllīs

mōribus inter sē scībant nec lēgibus ūtī.

quod cuique obtulerat praedae fortūna, ferēbat

sponte suā sibi quisque valēre et vīvere doctus.

et Venus in silvīs iungēbat corpora amantum;

conciliābat enim vel mūtua quamque cupīdō

vel violenta virī vīs atque impēnsa libīdō

vel pretium — glandēs atque arbuta vel pira lēcta.

et manuum mīrā frētī virtūte pedumque

cōnsectābantur silvestria saecla ferārum

missilibus saxīs et magnō pondere clāvae;

multaque vincēbant, vītābant pauca latebrīs.

saetigerīsque parēs sūbus silvestria membra

nūda dabant terrae nocturnō tempore captī,

circum sē foliīs ac frondibus involventēs.

nec plangōre diem magnō sōlemque per agrōs

quaerēbant pavidī pālantēs noctis in umbrīs,

sed tacitī respectābant somnōque sepultī,

dum roseā face sōl īnferret lūmina caelō.

ā parvīs quod enim cōnsuērant cernere semper

alternō tenebrās et lūcem tempore gignī,

nōn erat ut fierī posset mīrārier umquam

nec diffīdere nē terrās aeterna tenēret

nox in perpetuum dētractō lūmine sōlis.

sed magis illud erat cūrae, quod saecla ferārum

īnfēstam miserīs faciēbant saepe quiētem.

ēiectīque domō fugiēbant saxea tēcta

spūmigerī suis adventū validīque leōnis

atque intempestā cēdēbant nocte paventēs

hospitibus saevīs īnstrāta cubīlia fronde.

nec nimiō tum plūs quam nunc mortālia saecla

dulcia linquēbant lāmentīs lūmina vītae.

ūnus enim tum quisque magis dēprēnsus eōrum

pābula vīva ferīs praebēbat, dentibus haustus,

et nemora ac montīs gemitū silvāsque replēbat

vīva vidēns vīvō sepelīrī vīscera bustō.

at quōs effugium servārat corpore adēsō,

posterius tremulās super ulcera taetra tenentēs

palmās horriferīs accībant vōcibus Orcum,

dōnec eōs vītā prīvārant vermina saeva

expertīs opis, ignārōs quid vulnera vellent.

at nōn multa virum sub signīs mīlia ducta

ūna diēs dabat exitiō, nec turbida pontī

aequora līdēbant nāvīs ad saxa virōsque,

sed temere, incassum, frūstrā mare saepe coortum

saevībat leviterque minās pōnēbat inānīs,

nec poterat quemquam placidī pellācia pontī

subdola pellicere in fraudem rīdentibus undīs;

improba nāvigiī ratiō tum caeca iacēbat.

tum pēnūria deinde cibī languentia lētō

membra dabat, contrā nunc rērum cōpia mersat.

illī imprūdentēs ipsī sibi saepe venēnum

vergēbant, nunc dant aliīs sollertius ipsī.

inde casās postquam ac pellīs ignemque parārunt,

et mulier coniūncta virō concessit in ūnum

*   *   *

cognita sunt, prōlemque ex sē vīdēre creātam,

tum genus hūmānum prīmum mollēscere coepit.

ignis enim cūrāvit ut alsia corpora frīgus

nōn ita iam possent caelī sub tegmine ferre,

et Venus imminuit vīrīs puerīque parentum

blanditiīs facile ingenium frēgēre superbum.

tunc et amīcitiem coepērunt iungere aventēs

fīnitimī inter sē nec laedere nec violārī,

et puerōs commendārunt muliebreque saeclum,

vōcibus et gestū cum balbē significārent

imbēcillōrum esse aequum miserērier omnīs.

nec tamen omnimodīs poterat concordia gignī,

sed bona magnaque pars servābat foedera castē;

aut genus hūmānum iam tum foret omne perēmptum

nec potuisset adhūc perdūcere saecla propāgō.