Prologue: the use of exempla (1–10)

[1] quoniam in hōc librō, Herennī, dē ēlocūtiōne cōnscrīpsimus et quibus in rēbus opus fuit exemplīs ūtī nostrīs exemplīs ūsī sumus et id fēcimus praeter cōnsuētūdinem Graecōrum quī dē hāc rē scrīpsērunt, necessāriō faciendum est ut paucīs ratiōnem nostrī cōnsiliī dēmus. atque hoc necessitūdine nōs facere, nōn studiō, satis erit signī quod in superiōribus librīs nihil neque ante rem neque praeter rem locūtī sumus. nunc, sī pauca quae rēs postulat dīxerīmus, tibi id quod reliquum est artis ita utī īnstituimus persolvēmus. sed facilius nostram ratiōnem intellegēs, sī prius quid illī dīcant cognōveris.

complūribus dē causīs putant oportēre, cum ipsī praecēperint quō pactō oporteat ōrnāre ēlocūtiōnem, ūnīuscuiusque generis ab ōrātōre aut poētā probātō sūmptum pōnere exemplum. et prīmum sē id modestiā commōtōs facere dīcunt, proptereā quod videātur esse ostentātiō quaedam nōn satis habēre praecipere dē artificiō, sed etiam ipsōs vidērī velle artificiōsē gignere exempla; hoc est, inquiunt, ostentāre sē, nōn ostendere artem. [2] quārē pudor in prīmīs est ad eam rem impedīmentō, nē nōs sōlōs probāre, nōs amāre, aliōs contemnere et dērīdēre videāmur. etenim cum possīmus ab Enniō sūmere aut ā Gracchō pōnere exemplum, vidētur esse arrogantia illa relinquere, ad sua dēvenīre.

praetereā exempla testimōniōrum locum obtinent. id enim quod admonuerit et leviter fēcerit praeceptiō exemplō sīcut testimōniō comprobātur. nōn igitur rīdiculus sit, sī quis in līte aut in iūdiciō domesticīs testimōniīs pugnet? ut enim testimōnium, sīc exemplum reī cōnfirmandae causā sūmitur. nōn ergō oportet hoc nisi ā probātissimō sūmī, nē quod aliud cōnfirmāre dēbeat, egeat id ipsum cōnfirmātiōnis. etenim necesse est aut sē omnibus antepōnant et sua maximē probent, aut negent optima esse exempla quae ā probātissimīs ōrātōribus aut poētīs sūmpta sint. sī sē omnibus antepōnant, intolerābilī arrogantiā sunt; sī quōs sibi praepōnant et eōrum exempla suīs exemplīs nōn putant praestāre, nōn possunt dīcere quārē sibi illōs antepōnant. quid? ipsa auctōritās antīquōrum nōn cum rēs probābiliōrēs tum hominum studia ad imitandum alacriōra reddit? immō ērigit omnium cupiditātēs et acuit industriam, cum spēs iniecta est posse imitandō Gracchī aut Crassī cōnsequī facultātem.

[3] postrēmō hoc ipsum summum est artificium, rēs variās et disparēs in tot poēmatīs et ōrātiōnibus sparsās et vagē disiectās ita dīligenter ēligere ut ūnumquodque genus exemplōrum sub singulōs artis locōs subicere possīs. hoc sī industriā sōlum fierī posset, tamen essēmus laudandī, cum tālem labōrem nōn fūgissēmus; nunc, sine summō artificiō nōn potest fierī. quis est enim quī, nōn summē cum tenet artem, possit ea quae iubeat ars dē tantā et tam diffūsā scrīptūrā notāre et sēparāre? cēterī, cum legunt ōrātiōnēs bonās aut poēmata, probant ōrātōrēs et poētās, neque intellegunt quā rē commōtī probent, quod scīre nōn possunt ubi sit nec quid sit nec quōmodo factum sit id quod eōs maximē dēlectet; at is quī et haec omnia intellegit, et idōnea maximē ēligit, et omnia in arte maximē scrībenda redigit in singulās ratiōnēs praeceptiōnis, necesse est eius reī summus artifex sit. hoc igitur ipsum maximum artificium est, in arte suā posse et aliēnīs exemplīs ūtī.

[4] haec illī cum dīcunt, magis nōs auctōritāte suā commovent quam vēritāte disputātiōnis. illud enim verēmur, nē cui satis sit ad contrāriam ratiōnem probandam quod ab eā steterint iī quī et inventōrēs huius artificiī fuerint et vetustāte iam satis omnibus probātī sint. quodsī, illōrum auctōritāte remōtā, rēs omnēs volent cum rē comparāre, intellegent nōn omnia concēdenda esse antīquitātī.

prīmum igitur, quod ab eīs dē modestiā dīcitur, videāmus nē nimium puerīliter prōferātur. nam sī tacēre aut nīl scrībere modestia est, cūr quicquam scrībunt aut loquuntur? sīn aliquid suum scrībunt, cūr quō sētius omnia scrībant impediuntur modestiā? quasi sī quis ad Olympia cum vēnerit cursum et steterit ut mittātur, impudentēs dīcat esse illōs quī currere coeperint, ipse intrā carcerem stet et narret aliīs quōmodo Lādās aut Boiscus Isthmiīs cursitārint, sīc istī, cum in artis curriculum dēscendērunt, illōs quī in eō quod est artificiī ēlabōrent aiunt facere immodestē, ipsī aliquem antīquum ōrātōrem aut poētam laudant aut scrīptūram, sīc utī in stadium rhētoricae prōdīre nōn audeant.

[5] nōn ausim dīcere, sed tamen vereor nē quā in rē laudem modestiae vēnentur, in eā ipsā rē sint impudentēs. “quid enim tibi vīs?” aliquis inquit; “artem tuam scrībis: gignis novās nōbīs praeceptiōnēs, eās ipse cōnfirmāre nōn potes, ab aliīs exempla sūmis. vidē nē faciās impudenter, quī tuō nominī velīs ex aliōrum labōribus lībāre laudem.” nam sī eōrum volūmina prēnderint antīquī ōrātōrēs et poētae et suum quisque dē librīs sustulerit, nihil istīs quod suum velint relinquātur.

“at exempla, quoniam testimōniōrum similia sunt, item convenit, ut testimōnia, ab hominibus probātissimīs sūmī.” prīmum omnium, exempla pōnuntur nec cōnfirmandī neque testificandī causā sed dēmōnstrandī. nōn enim, cum dīcimus esse exōrnātiōnem quae verbī causā cōnstet ex similiter dēsinentibus verbīs et sūmimus hoc exemplum ā Crassō “quibus possumus et dēbēmus,” testimōnium collocāmus, sed exemplum. hoc interest igitur inter testimōnium et exemplum: exemplō dēmōnstrātur id quod dīcimus cuiusmodī sit; testimōniō, esse illud ita ut nōs dīcimus cōnfirmātur. [6] praetereā oportet testimōnium cum rē convenīre; aliter enim rem nōn potest cōnfirmāre. at id quod illī faciunt cum rē nōn convenit. quid ita? quia pollicentur artem sē scrībere, exempla prōferunt ab iīs plērumque quī artem nesciērunt. tum quis est quī possit id quod dē arte scrīpserit comprobāre, nisi aliquid scrībat ex arte? contrāque faciunt quam pollicērī videntur. nam cum scrībere artem īnstituunt, videntur dīcere sē excōgitāsse quod aliōs doceant; cum scrībunt, ostendunt nōbīs aliī quid excōgitārint.

“at hoc ipsum difficile est,” inquiunt, “ēligere dē multīs.” quid dīcitis difficile, utrum labōriōsum an artificiōsum? labōriōsum nōn statim praeclārum. sunt enim multa labōriōsa quae, sī faciātis, nōn continuō glōriēminī — nisi etiam sī vestrā manū fābulās aut ōrātiōnēs tōtās trānscrīpsissētis glōriōsum putārētis. sīn istud artificiōsum ēgregium dīcitis, vidēte nē īnsuētī rērum maiōrum videāminī, sī vōs parva rēs sīcutī magna dēlectābit. nam istō modō sēligere rudis quidem nēmō potest, sed sine summō artificiō multī. [7] quisquis enim audīvit dē arte paulō plūs, in ēlocūtiōne praesertim, omnia vidēre poterit quae ex arte dīcentur; facere nēmō poterit nisi ērudītus. ita ut, sī Enniī dē tragoediīs velīs sententiās ēligere aut dē Pācuviānīs nūntiōs, sed quia plānē rudis id facere nēmō poterit, cum fēcerīs, tē litterātissimum putēs, ineptus sīs, proptereā quod id facile faciat quīvīs mediocriter litterātus; item sī, cum dē ōrātiōnibus aut poēmatīs ēlēgerīs exempla quae certīs signīs artificiī notāta sunt, quia rudis id nēmō facere possit, artificiōsissimē tē fēcisse putēs, errēs, proptereā quod istō signō vidēmus tē nōnnihil scīre, aliīs signīs multa scīre intellegēmus. quodsī artificiōsum est intellegere quae sint ex arte scrīpta, multō est artificiōsius ipsum scrībere ex arte. quī enim scrībit artificiōsē, ab aliīs commodē scrīpta facile intellegere poterit; quī ēliget facile, nōn continuō commodē ipse scrībet. et, sī est maximē artificiōsum, aliō tempore ūtantur eā facultāte, nōn tum cum parere et ipsī gignere et prōferre dēbent. postrēmō in eō vim artificiī cōnsūmant, ut ipsī ab aliīs potius ēligendī quam aliōrum bonī sēlēctōrēs exīstimentur. contrā ea quae ab iīs dīcuntur quī dīcunt aliēnīs exemplīs ūtī oportēre satis est dictum. nunc quae sēparātim dīcī possint cōnsīderēmus.

dīcimus igitur eōs cum ideō, quod aliēnīs ūtantur, peccāre, tum magis etiam dēlinquere, quod ā multīs exempla sūmant. et dē eō quod posteā dīximus anteā videāmus. sī concēderem aliēna oportēre assūmere exempla, vincerem ūnīus oportēre, prīmum quod contrā hoc nūlla stāret illōrum ratiō. licet enim ēligerent et probārent quemlibet quī sibi in omnēs rēs suppeditāret exempla, vel poētam vel ōrātōrem, cuius auctōritāte nīterentur. deinde interest magnī eius quī discere vult utrum omnēs omnia an omnia nēminem an aliud alium putet cōnsequī posse. sī enim putābit posse omnia penes ūnum cōnsistere, ipse quoque ad omnium nītētur facultātem. sī id dēspērārit, in paucīs sē exercēbit; ipsīs enim contentus erit. nec mīrum, cum ipse praeceptor artis omnia penes ūnum reperīre nōn potuerit. allātīs igitur exemplīs ā Catōne, ā Gracchīs, ā Laeliō, ā Scīpiōne, Galbā, Porcīnā, Crassō, Antōniō, cēterīs, item sūmptīs aliīs ā poētīs et historiārum scrīptōribus necesse erit eum quī discet putāre ab omnibus omnia, ab ūnō pauca vix potuisse sūmī. [8] quārē ūnīus alicuius esse similem satis habēbit; omnia quae omnēs habuerint sōlum habēre sē posse diffīdet. ergō inūtile est eī quī discere vult nōn putāre ūnum omnia posse. igitur nēmō in hanc incideret opīniōnem, sī ab ūnō exempla sūmpsissent. nunc hoc signī est ipsōs artis scrīptōrēs nōn putāsse ūnum potuisse in omnibus ēlocūtiōnis partibus ēnitēre, quoniam neque sua prōtulērunt neque ūnīus alicuius aut dēnique duōrum sed ab omnibus ōrātōribus et poētīs exempla sūmpsērunt. deinde, sī quis velit artem dēmōnstrāre nihil prōdesse ad dīcendum, nōn male ūtātur hōc adiūmentō, quod ūnus omnēs artis partēs cōnsequī nēmō potuerit. quod igitur iuvat eōrum ratiōnem quī omnīnō nōn probent artem, id nōn rīdiculum est ipsum artis scrīptōrem suō iūdiciō comprobāre? ergō ab ūnō sūmenda fuisse docuimus exempla, sī semper aliunde sūmerentur.

[9] nunc omnīnō aliunde sūmenda nōn fuisse sīc intellegēmus. prīmum omnium, quod ab artis scrīptōre affertur exemplum, id eius artificiī dēbet esse. ut sī quis purpuram aut aliud quippiam vēndēns dīcat: “sūme ā mē, sed huius exemplum aliunde rogābō tibi quod ostendam,” sīc mercem ipsī quī vēnditant aliunde exemplum quaeritant aliquod mercis, acervōs sē dīcunt trīticī habēre, eōrum exemplum pugnō nōn habent quod ostendant. sī Triptolemus, cum ā sē hominibus sēmen gignerētur, ipse ab aliīs id hominibus mūtuārētur, aut sī Promēthēus, cum mortālibus ignem dīvidere vellet, ipse ā vīcīnīs cum testō ambulāns carbunculōs corrogāret, rīdiculus vidērētur: istī magistrī, omnium dīcendī praeceptōrēs, nōn videntur sibi rīdiculē facere, cum id quod aliīs pollicentur ab aliīs quaerunt? sī quī sē fontēs maximōs penitus absconditōs aperuisse dīcat, et haec sitiēns cum maximē loquātur neque habeat quī sitim sedet, nōn rīdeātur? istī cum nōn modo dominōs sē fontium, sed sē ipsōs fontēs esse dīcant et omnium rigāre dēbeant ingenia, nōn putant fore rīdiculum, sī, cum id polliceantur, ārēscant ipsī siccitāte? Chārēs ab Lȳsippō statuās facere nōn istō modō didicit, ut Lȳsippus caput ostenderet Myrōnium, bracchia Prāxitelīa, pectus Polyclītēum, sed omnia cōram magistrum facientem vidēbat; cēterōrum opera vel suā sponte poterat cōnsīderāre. istī crēdunt eōs quī haec velint discere aliā ratiōne docērī posse commodius.

[10] praetereā nē possunt quidem ea quae sūmuntur ab aliīs exempla tam esse ad artem accommodāta, proptereā quod in dīcendō leviter ūnusquisque locus plērumque tangitur, nē ars appāreat; in praecipiendō expressē cōnscrīpta pōnere oportet exempla, utī in artis fōrmam convenīre possint, et post in dīcendō, nē possit ars ēminēre et ab omnibus vidērī, facultāte ōrātōris occultātur. ergō etiam, ut magis ars cognōscātur, suīs exemplīs melius est ūtī.

postrēmō haec quoque rēs nōs dūxit ad hanc ratiōnem, quod nōmina rērum Graeca quae convertimus, ea remōta sunt ā cōnsuētūdine. quae enim rēs apud nostrōs nōn erant, eārum rērum nōmina nōn poterant esse ūsitāta. ergō haec asperiōra prīmō videantur necesse est, id quod fīet reī, nōn nostrā, difficultāte. reliquum scrīptūrae cōnsūmētur in exemplīs: haec tamen aliēna sī posuissēmus, factum esset ut quod commodī esset in hōc librō, id nostrum nōn esset; quod asperius et inūsitātum, id propriē nōbīs attribuerētur. ergō hanc quoque incommoditātem fūgimus. hīs dē causīs, cum artis inventiōnem Graecōrum probāssēmus, exemplōrum ratiōnem secūtī nōn sumus.

Figurae (10–16)

nunc tempus postulat ut ad ēlocūtiōnis praecepta trānseāmus. bipertīta igitur erit nōbīs ēlocūtiōnis praeceptiō. prīmum dīcēmus quibus in generibus fermē semper omnis ōrātōria ēlocūtiō dēbeat esse; deinde ostendēmus quās rēs semper habēre dēbeat.

[11] sunt igitur tria genera, quae genera nōs figūrās appellāmus, in quibus omnis ōrātiō nōn vitiōsa cōnsūmitur: ūnam gravem, alteram mediocrem, tertiam attenuātam vocāmus.

gravis est quae cōnstat ex verbōrum gravium levī et ōrnātā cōnstrūctiōne.

mediocris est quae cōnstat ex humiliōre neque tamen ex īnfimā et pervulgātissimā verbōrum dignitāte.

attenuāta est quae dēmissa est ūsque ad ūsitātissimam pūrī cōnsuētūdinem sermōnis.

in gravī cōnsūmētur ōrātiō figūrā, sī quae cuiusque reī poterunt ōrnātissima verba reperīrī, sīve propria sīve extrānea, ūnamquamque rem accommodābuntur; et sī gravēs sententiae, quae in amplificātiōne et commiserātiōne tractantur, ēligentur; et sī exōrnātiōnēs sententiārum aut verbōrum quae gravitātem habēbunt, dē quibus post dīcēmus, adhibēbuntur. in hōc genere figūrae erit hoc exemplum: [12] “nam quis est vestrum, iūdicēs, quī satis idōneam possit in eum poenam excōgitāre, quī prōdere hostibus patriam cōgitārit? quod maleficium cum hōc scelere comparārī, quod huic maleficiō dignum supplicium potest invenīrī? in iīs quī violāssent ingenuum, mātremfamiliās cōnstuprāssent, vulnerāssent aliquem aut postrēmō necāssent, maxima supplicia maiōrēs cōnsūmpsērunt; huic truculentissimō ac nefāriō facinorī singulārem poenam nōn relīquērunt. atque in aliīs maleficiīs ad singulōs aut ad paucōs ex aliēnō peccātō iniūria pervenit; huius sceleris quī sunt affīnēs, ūnō cōnsiliō ūniversīs cīvibus atrōcissimās calamitātēs māchinantur. ō ferōs animōs! ō crūdēlēs cōgitātiōnēs! ō dērelictōs hominēs ab hūmānitāte! quid agere ausī sunt aut cōgitāre possunt? quō pactō hostēs, revulsīs maiōrum sepulcrīs, diiectīs moenibus, ovantēs irruerent in cīvitātem; quōmodo deum templīs spoliātīs, optimātibus trucīdātīs, aliīs abreptīs in servitūtem, mātribusfamiliīs et ingenuīs sub hostīlem libīdinem subiectīs urbs acerbissimō concidat incendiō cōnflagrāta? quī sē nōn putant id quod voluerint ad exitum perdūxisse, nisi sānctissimae patriae miserandum scelerātī vīderint cinerem. nequeō verbīs cōnsequī, iūdicēs, indignitātem reī; sed neglegentius id ferō, quia vōs meī nōn egētis. vester enim vōs animus amantissimus reī pūblicae facile ēdocet ut eum quī fortūnās omnium voluerit prōdere praecipitem prōturbētis ex eā cīvitāte quam iste hostium spurcissimōrum dominātū nefāriō voluerit obruere.”

[13] in mediocrī figūrā versābitur ōrātiō, sī haec, ut ante dīxī, aliquantum dēmīserimus neque tamen ad īnfimum dēscenderimus, sīc: “quibuscum bellum gerimus, iūdicēs, vidētis: cum sociīs, quī prō nōbīs pugnāre et imperium nostrum nōbīscum simul virtūte et industriā cōnservāre solitī sunt. iī cum sē et opēs suās et cōpiam necessāriō nōrunt, tum vērō nihilō minus propter propinquitātem et omnium rērum societātem quid omnibus rēbus populus Rōmānus posset scīre et exīstimāre poterant. iī, cum dēlīberāssent nōbīscum bellum gerere, quaesō, quae rēs erat, quā frētī bellum suscipere cōnārentur, cum multō maximam partem sociōrum in officiō manēre intellegerent? cum sibi nōn multitūdinem mīlitum, nōn idōneōs imperātōrēs, nōn pecūniam pūblicam praestō esse vidērent? nōn dēnique ūllam rem, quae rēs pertinet ad bellum administrandum? sī cum fīnitimīs dē fīnibus bellum gererent, sī tōtum certāmen in ūnō proeliō positum putārent, tamen omnibus rēbus īnstrūctiōrēs et apparātiōrēs venīrent; nēdum illī imperium orbis terrae, cui imperiō omnēs gentēs, rēgēs, nātiōnēs partim vī, partim voluntāte cōnsēnsērunt, cum aut armīs aut līberālitāte ā populō Rōmānō superātī essent, ad sē trānsferre tantulīs vīribus cōnārentur. quaeret aliquis: ‘quid? Fregellānī nōn suā sponte cōnātī sunt?’ eō quidem istī minus facile cōnārentur, quod illī quemadmodum discessissent vidēbant. nam rērum imperītī, quī ūnīuscuiusque reī dē rēbus ante gestīs exempla petere nōn possunt, iī per imprūdentiam facillimē dēdūcuntur in fraudem; at iī quī sciunt quid aliīs acciderit facile ex aliōrum ēventīs suīs ratiōnibus possunt prōvidēre. nūllā igitur rē inductī, nūllā spē frētī arma sustulērunt? quis hoc crēdet, tantam āmentiam quemquam tenuisse ut imperium populī Rōmānī temptāre audēret nūllīs cōpiīs frētus? ergō aliquid fuisse necessum est. quid aliud, nisi id quod dīcō, potest esse?”

[14] in attenuātō figūrae genere, id quod ad īnfimum et cottīdiānum sermōnem dēmissum est, hoc erit exemplum: “nam ut forte hic in balneās vēnit, coepit, postquam perfūsus est, dēfricārī; deinde, ubi vīsum est, ut in alveum dēscenderet, ecce tibi iste dē trāversō: ‘heus,’ inquit, ‘adolēscēns, puerī tuī modo mē pulsārunt; satis faciās oportet.’ hic, quī id aetātis ab ignōtō praeter cōnsuētūdinem appellātus esset, ērubuit. iste clārius eadem et alia dīcere coepit. hic: ‘vix; tamen,’ inquit, ‘sine mē cōnsīderāre.’ tum vērō iste clāmāre vōce istā quae perfacile cuivīs rubōrēs ēicere potest, ita petulāns est atque acerba, nē ad sōlārium quidem, ut mihi vidētur, sed pōne scaenam et in eiusmodī locīs exercitāta. conturbātus est adolēscēns; nec mīrum, cui etiam nunc pēdagogī lītēs ad ōriculās versārentur imperitō huiusmodī convīciōrum. ubi enim iste vīdisset scurram exhaustō rubōre, quī sē putāret nihil habēre, quod dē exīstimātiōne perderet, ut omnia sine fāmae dētrīmentō facere posset?”

[15] igitur genera figūrārum ex ipsīs exemplīs intellegī poterant. erat enim et attenuāta verbōrum cōnstrūctiō quaedam, et item alia in gravitāte, alia posita in mediocritāte.

est autem cavendum nē, dum haec genera cōnsectēmur, in fīnitima et propinqua vitia veniāmus. nam gravī figūrae, quae laudanda est, propinqua est ea quae fugienda; quae rēctē vidēbitur appellārī, sī sufflāta nōminābitur. nam ita ut corporis bonam habitūdinem tumor imitātur saepe, item gravis ōrātiō saepe imperītīs vidētur ea quae turget et īnflāta est, cum aut novīs aut prīscīs verbīs aut dūriter aliunde trānslātīs aut graviōribus quam rēs postulat aliquid dīcitur, hōc modō: “nam quī perduelliōnibus vēnditat patriam, nōn satis suppliciī dederit, sī praeceps in Neptūniās dēpultus erit lacūnās. poenīte igitur istum, quī montēs bellī fabricātus est, campōs sustulit pācis.”

in hoc genus plērīque cum dēclīnantur et ab eō quō profectī sunt aberrārunt, speciē gravitātis falluntur nec perspicere possunt ōrātiōnis tumōrem.

[16] quī in mediocre genus ōrātiōnis profectī sunt, sī pervenīre eō nōn potuērunt, errantēs perveniunt ad cōnfīne genus eius generis, quod appellāmus dissolūtum, quod est sine nervīs et articulīs; ut hōc modō appellem fluctuāns, eō quod fluctuat hūc et illūc nec potest cōnfirmātē neque virīliter sēsē expedīre. id est eiusmodī: “sociī nostrī cum belligerāre nōbīscum vellent, profectō ratiōcinātī essent etiam atque etiam quid possint facere, sī quidem suā sponte facerent et nōn habērent hinc adiūtōrēs multōs, malōs hominēs et audācēs. solent enim diū cōgitāre omnēs quī magna negōtia volunt agere.”

nōn potest huiusmodī sermō tenēre attentum audītōrem; diffluit enim tōtus neque quicquam comprehendēns perfectīs verbīs amplectitur.

quī nōn possunt in illā facētissimā verbōrum attenuātiōne commodē versārī veniunt ad āridum et exsangue genus ōrātiōnis, quod nōn aliēnum est exīle nōminārī, cuiusmodī est hoc: “nam istic in balineīs accessit ad hunc; posteā dīcit: ‘hic tuus servus mē pulsāvit.’ posteā dīcit hic illī: ‘cōnsīderābō.’ post ille convīcium fēcit et magis magisque praesente multīs clāmāvit.”

frīvolus hic quidem iam et illīberālis est sermō; nōn enim est adeptus id quod habet attenuāta figūra, pūrīs et ēlēctīs verbīs compositam ōrātiōnem.

omne genus ōrātiōnis, et grave et mediocre et attenuātum, dignitāte afficiunt exōrnātiōnēs, dē quibus post loquēmur; quae sī rārae dispōnentur, distīnctam, sīcutī colōribus, sī crēbrae collocābuntur, oblīquam reddunt ōrātiōnem. sed figūram in dīcendō commūtāre oportet, ut gravem mediocris, mediocrem excipiat attenuāta, deinde identidem commūtentur, ut facile satietās varietāte vītētur.

Elegantia, Compositio, Dignitas (17–18)

[17] quoniam quibus in generibus ēlocūtiō versārī dēbeat dictum est, videāmus nunc quās rēs dēbeat habēre ēlocūtiō commoda et perfecta. quae maximē admodum ōrātōrī accommodāta est trēs rēs in sē dēbet habēre: ēlegantiam, compositiōnem, dignitātem.

ēlegantia est quae facit ut locus ūnusquisque pūrē et apertē dīcī videātur. haec tribuitur in Latīnitātem et explānātiōnem.

Latīnitās est quae sermōnem pūrum cōnservat ab omnī vitiō remōtum. vitia in sermōne, quōminus is Latīnus sit, duo possunt esse: soloecismus et barbarismus.

soloecismus est cum in verbīs plūribus cōnsequēns verbum superiōrī nōn accommodātur.

barbarismus est cum verbum aliquod vitiōsē effertur.

haec quā ratiōne vītāre possīmus in arte grammaticā dīlūcidē dīcēmus.

explānātiō est quae reddit apertam et dīlūcidam ōrātiōnem. ea comparātur duābus rēbus, ūsitātīs verbīs et propriīs. ūsitāta sunt ea quae versantur in sermōne cōnsuētūdine cottīdiānā; propria quae eius reī verba sunt aut esse possunt, quā dē loquēmur.

[18] compositiō est verbōrum cōnstrūctiō quae facit omnēs partēs ōrātiōnis aequābiliter perpolītās. ea cōnservābitur, sī fugiēmus crēbrās vōcālium concursiōnēs, quae vāstam atque hiantem ōrātiōnem reddunt, ut haec est: “bācae aēneae amoenissimē impendēbant”; et, sī vītābimus eiusdem litterae nimiam assiduitātem, cui vitiō versus hic erit exemplō — nam hīc nihil prohibet in vitiīs aliēnīs exemplīs ūtī:

ō Tite, tūte, Tatī, tibi tanta, tyranne, tulistī;

et hic eiusdem poētae:

quoiquam quicquam quemquam, quemque quisque conveniat, neget;

et sī eiusdem verbī assiduitātem nimiam fugiēmus, eiusmodī:

et, sī nōn ūtēmur continenter similiter cadentibus verbīs, hōc modō:

flentēs, plōrantēs, lacrimantēs, obtestantēs;

et sī verbōrum trānsiectiōnem vītābimus, nisi quae erit concinna, qua dē rē posterius loquēmur. quō in vitiō est Caelius assiduus, ut haec est: “in priōre librō hās rēs ad tē scrīptās, Lūcī, mīsimus, Aelī.” item fugere oportet longam verbōrum continuātiōnem, quae et audītōris aurēs et ōrātōris spīritum laedit.

Verborum exornatio (18–46)

hīs vitiīs in compositiōne vītātīs reliquum operae cōnsūmendum est in dignitāte.

dignitās est quae reddit ōrnātam ōrātiōnem varietāte distinguēns. haec in verbōrum et in sententiārum exōrnātiōnēs dīviditur. verbōrum exōrnātiō est quae ipsīus sermōnis īnsignītā continētur perpolītiōne. sententiārum exōrnātiō est quae nōn in verbīs, sed in ipsīs rēbus quandam habet dignitātem.

*    *    *

[19] repetītiō est cum continenter ab ūnō atque eōdem verbō in rēbus similibus et dīversīs prīncipia sūmuntur, hōc modō: “vōbīs istuc attribuendum est, vōbīs grātia est habenda, vōbīs ista rēs erit honōrī.” item: “Scīpiō Numantiam sustulit, Scīpiō Carthāginem dēlēvit, Scīpiō pācem peperit, Scīpiō cīvitātem servāvit.” item: “tū in forum prōdīre, tū lūcem cōnspicere, tū in hōrum cōnspectum venīre cōnāris? audēs verbum facere? audēs quicquam ab istīs petere? audēs supplicium dēprecārī? quid est, quod possīs dēfendere? quid est, quod audeās postulāre? quid est, quod tibi concēdī pūtēs oportēre? nōn iūs iūrandum relīquistī? nōn amīcōs prōdidistī? nōn parentī manūs attulistī? nōn dēnique in omnī dēdecore volūtātus es?” haec exōrnātiō cum multum venustātis habet tum gravitātis et ācrimōniae plūrimum. quārē vidētur esse adhibenda et ad ōrnandam et ad exaugendam ōrātiōnem.

conversiō est per quam nōn, ut ante, prīmum repetimus verbum, sed ad postrēmum continenter revertimur, hōc modō: “Poenōs populus Rōmānus iūstitiā vīcit, armīs vīcit, līberālitāte vīcit.” item: “ex quō tempore concordia dē cīvitāte sublāta est, lībertās sublāta est, fidēs sublāta est, amīcitia sublāta est, rēs pūblica sublāta est.” item: “C. Laelius homō novus erat, ingeniōsus erat, doctus erat, bonīs virīs et studiīs amīcus erat: ergō in cīvitāte prīmus erat.” item: “nam cum istōs ut absolvant tē rogās, ut peiurent rogās, ut exīstimātiōnem neglegant rogās, ut lēgēs populī Rōmānī tuae libīdinī largiantur rogās.”

[20] complexiō est quae utramque complectitur exōrnātiōnem * * * ūtāmur, quam ante exposuimus, et ut repetātur idem verbum saepius et crēbrō ad idem postrēmum revertāmur, hōc modō: “quī sunt, quī foedera saepe rūpērunt? Carthāginiēnsēs. quī sunt, quī crūdēlissimē bellum gessērunt? Carthāginiēnsēs. quī sunt, quī Italiam dēfōrmāvērunt? Carthāginiēnsēs. quī sunt, quī sibi postulent ignōscī? Carthāginiēnsēs. vidēte ergō quam conveniat eōs impetrāre.” item: “quem senātus damnārit, quem populus damnārit, quem omnium exīstimātiō damnārit, eum vōs sententiīs vestrīs absolvātis?”

trāductiō est quae facit utī, cum idem verbum crēbrius pōnātur, nōn modo nōn offendat animum, sed etiam concinniōrem ōrātiōnem reddat, hōc pactō: “quī nihil habet in vītā iūcundius vītā, is cum virtūte vītam nōn potest colere.” item: “eum hominem appellās, quī sī fuisset homō, numquam tam crūdēliter hominis vītam petīsset. at erat inimīcus. ergō inimīcum sīc ulcīscī voluit, ut ipse sibi reperīrētur inimīcus?” item: “dīvitiās sine dīvitis esse, tū vērō virtūtem praefer dīvitiīs; nam sī volēs dīvitiās cum virtūte comparāre, vix satis idōneae tibi vidēbuntur dīvitiae quae virtūtis pedisequae sint.”

[21] ex eōdem genere est exōrnātiōnis cum idem verbum pōnitur modo in hāc, modo in alterā rē, hōc modō: “cūr eam rem tam studiōsē cūrās, quae tibi multās dabit cūrās?” item: “nam amārī iūcundum sit, sī cūrētur nē quid īnsit amārī.” item: “veniam ad vōs, sī mihi senātus det veniam.”

in hīs quattuor generibus exōrnātiōnum, quae adhūc prōpositae sunt, nōn inopia verbōrum fit, ut ad idem verbum redeātur saepius; sed inest fēstīvitās, quae facilius auribus dīiūdicārī quam verbīs dēmōnstrārī potest.

contentiō est cum ex contrāriīs rēbus ōrātiō cōnficitur, hōc pactō: “habet assentātiō iūcunda prīncipia, eadem exitūs amārissimōs affert.” item: “inimīcīs tē plācābilem, amīcīs inexōrābilem praebēs.” item: “in ōtiō tumultuārīs; in tumultū es ōtiōsus; in rē frīgidissimā calēs, in ferventissima frīgēs; tacitō cum opus est, clāmās; ubi loquī convenit, obmūtēscis; ades, abesse vīs; abes, revertī cupis; in pāce bellum quaeritās, in bellō pācem dēsīderās; in contiōne dē virtūte loqueris, in proeliō prae ignāviā tubae sonitum perferre nōn potes.” hōc genere sī distinguēmus ōrātiōnem, et gravēs et ōrnātī poterimus esse.

[22] exclāmātiō est quae cōnficit significātiōnem dolōris aut indignātiōnis alicuius per hominis aut urbis aut locī aut reī cuiuspiam compellātiōnem, hōc modō: “tē nunc alloquor, Āfricāne, cuius mortuī quoque nōmen splendorī ac decōrī est cīvitātī. tuī clārissimī nepōtēs suō sanguine aluērunt inimīcōrum crūdēlitātem.” item: “perfidiōsae Fregellae, quam facile scelere vestrō contābuistis, ut, cuius nitor urbis Italiam nūper illūstrāvit, eius nunc vix fundāmentōrum reliquiae maneant.” item: “bonōrum īnsidiātōrēs, latrōciniō vītam innocentissimī cuiusque petīstis; tantamne ex inīquitāte iūdiciōrum vestrīs calumniīs assūmpsistis facultātem?” hāc exclāmātiōne sī locō ūtēmur, rārō, et cum reī magnitūdō postulāre vidēbitur, ad quam volēmus indignātiōnem animum audītōris addūcēmus.

interrogātiō nōn omnis gravis est neque concinna, sed haec quae, cum ēnumerāta sunt ea quae obsunt causae adversāriōrum, cōnfirmat superiōrem ōrātiōnem, hōc pactō: “cum igitur haec omnia facerēs, dīcerēs, administrārēs, utrum animōs sociōrum ab rē pūblicā removēbās et abaliēnābās, an nōn? et utrum aliquem exōrnārī oportuit, quī istaec prohibēret ac fierī nōn sineret, an nōn?”

[23] ratiōcinātiō est per quam ipsī ā nōbīs ratiōnem poscimus quārē quicque dīcāmus, et crēbrō nōsmet ā nōbīs petimus ūnīuscuiusque prōpositiōnis explānātiōnem. ea est huiusmodī: “maiōrēs nostrī sī quam ūnīus peccātī mulierem damnābant, simplicī iūdiciō multōrum maleficiōrum convictam putābant. quō pactō? quam impudīcam iūdicārant, ea venēficiī quoque damnāta exīstimābātur. quid ita? quia necesse est eam quae suum corpus addīxerit turpissimae cupiditātī timēre multōs. quōs istōs? virum, parentēs, cēterōs, ad quōs videt suī dēdecoris īnfāmiam pertinēre. quid posteā? quōs tantopere timeat, eōs necesse est * * * quārē necesse est? quia nūlla potest honesta ratiō retinēre eam quam magnitūdō peccātī facit timidam, intemperantia audācem, nātūra mulieris incōnsīderātam. quid? venēficiī damnātam quid putābant? impudīcam quoque necessāriō. quārē? quia nūlla facilius ad id maleficium causa quam turpis amor et intemperāns libīdō commovēre potuit; tum cuius mulieris animus esset corruptus, eius corpus castum esse nōn putāvērunt. quid? in virīs idemne hoc observābant? minimē. quid ita? quia virōs ad ūnumquodque maleficium singulae cupiditātēs impellunt, mulierēs ad omnia maleficia cupiditās ūna dūcit.” item: “bene maiōrēs hoc comparāvērunt, ut nēminem rēgem quem armīs cēpissent vītā prīvārent. quid ita? quia, quam nōbīs fortūna facultātem dedisset iniquum erat in eōrum supplicium cōnsūmere quōs eadem fortūna paulō ante in amplissimō statū collocārat. quid, quod exercitum contrā dūxit? dēsinō meminisse. quid ita? quia virī fortis est, quī dē victōriā contendant, eōs hostēs putāre; quī victī sunt, eōs hominēs iūdicāre, ut possit bellum fortitūdō minuere, pācem hūmānitās augēre. et ille, sī vīcisset, nōn idem fēcisset? nōn profectō tam sapiēns fuisset. cūr igitur eī parcis? quia tālem stultitiam contemnere, nōn imitārī cōnsuēvī.” [24] haec exōrnātiō ad sermōnem vehementer accommodāta est et animum audītōris retinet attentum cum venustāte sermōnis tum ratiōnum exspectātiōne.

sententia est ōrātiō sūmpta dē vītā, quae aut quid sit aut quid esse oporteat in vītā, breviter ostendit, hōc pactō: “difficile est prīmum * * * virtūtēs reverērī, quī semper secundā fortūnā sit ūsus.” item: “līber is est exīstimandus, quī nūllī turpitūdinī servit.” item: “egēns aequē est is quī nōn satis habet et is cui satis nihil potest esse.” item: “optima vīvendī ratiō est ēligenda; eam iūcundam cōnsuētūdō reddet.” huiusmodī sententiae simplicēs nōn sunt improbandae, proptereā quod habet brevis expositiō, sī ratiōnis nūllīus indiget, magnam dēlectātiōnem. sed illud quoque probandum est genus sententiae quod cōnfirmātur subiectiōne ratiōnis, hōc pactō: “omnēs bene vīvendī ratiōnēs in virtūte sunt collocandae, proptereā quod sōla virtūs in suā potestāte est, omnia praetereā subiecta sunt sub fortūnae dominātiōnem.” item: “quī fortūnīs alicuius inductī amīcitiam eius secūtī sunt, hī, simul ac fortūna dīlāpsa est, dēvolant omnēs. cum enim recessit ea rēs quae fuit cōnsuētūdinis causa, nihil superest, quārē possint in amīcitiā tenērī.”

sunt item sententiae quae dupliciter efferuntur. hōc modō sine ratiōne: “errant, quī in prōsperīs rēbus omnēs impetūs fortūnae sē putant fūgisse; sapienter cōgitant, quī temporibus secundīs cāsūs adversōs reformīdant.” cum ratiōne, hōc pactō: [25] “quī adulēscentium peccātīs ignōscī putant oportēre falluntur, proptereā quod aetās illa nōn est impedīmentō bonīs studiīs. at iī sapienter faciunt, quī adulēscentēs maximē castīgant, ut, quibus virtūtibus omnem tuērī vītam possint, eās in aetāte mātūrissimā velint comparāre.” sententiās interpōnī rārō convenit, ut reī āctōrēs, nōn vīvendī praeceptōrēs videāmur esse: cum ita interpōnentur, multum afferent ōrnāmentī. et necesse est animī comprobet eam tacitus audītor, cum ad causam videat accommodārī rem certam ex vītā et mōribus sūmptam.

[contrārium idem ferē est quod contentiō.] contrārium est quod ex rēbus dīversīs duābus alteram breviter et facile cōnfirmat, hōc pactō: “nam quī suīs ratiōnibus inimīcus fuerit semper, eum quōmodo aliēnīs rēbus amīcum fore spērēs?” item: “nam quem in amīcitiā perfidiōsum cognōverīs, eum quārē putēs inimīcitiās cum fidē gerere posse? aut quī prīvātus intolerābilī superbiā fuerit, eum commodum et cognōscentem suī fore in potestāte quī spērēs, et quī in sermōnibus et conventū amīcōrum vērum dīxerit numquam, eum sibi in contiōnibus ā mendāciō temperātūrum?” item: “quōs ex collibus dēiēcimus, cum hīs in campō metuimus dīmicāre? quī, cum plūrēs erant, parēs nōbīs esse nōn poterant, hī, postquam pauciōrēs sunt, metuimus nē sint superiōrēs?” [26] hoc exōrnātiōnis genus breviter et continuātīs verbīs perfectum dēbet esse; et cum commodum est audītū propter brevem et absolūtam conclūsiōnem tum vērō vehementer id quod opus est ōrātōrī comprobat contrāriā rē, et ex eō quod dubium nōn est expedit illud quod est dubium, ut dīluī nōn possit aut multō difficillimē possit.

membrum ōrātiōnis appellātur rēs breviter absolūta sine tōtīus sententiae dēmōnstrātiōne quae dēnuō aliō membrō ōrātiōnis excipitur, hōc pactō: “et inimīcō prōderās” id est ūnum quod appellāmus membrum; deinde hoc excipiātur oportet alterō: “et amīcum laedēbās.” ex duōbus membrīs haec exōrnātiō potest cōnstāre, sed commodissima et absolūtissima est quae ex tribus cōnstat, hōc pactō: “et inimīcō prōderās et amīcum laedēbās et tibi nōn cōnsulēbās.” item: “nec reī pūblicae cōnsuluistī nec amīcīs prōfuistī nec inimīcīs restitistī.”

articulus dīcitur cum singula verba intervāllīs distinguentur caesā ōrātiōne, hōc modō: “ācrimōniā, vōce, vultū adversāriōs perterruistī.” item: “inimīcōs invidiā, iniūriīs, potentiā, perfidiā sustulistī.” inter huius generis et illīus superiōris vehementiam hoc interest: illud tardius et rārius venit, hoc crēbrius et celerius pervenit. itaque in illō genere ex remōtiōne brāchiī et contortiōne dexterae gladius ad corpus afferrī, in hōc autem crēbrō et celerī corpus vulnere cōnsauciārī vidētur.

[27] continuātiō est et dēnsa et continēns frequentātiō verbōrum cum absolūtiōne sententiārum. eā ūtēmur commodissimē tripertītō: in sententiā, in contrāriō, in conclūsiōne. in sententiā hōc pactō: “eī nōn multum potest obesse fortūna, quī sibi firmius in virtūte quam in cāsū praesidium collocāvit.” in contrāriō hōc modō: “nam sī quī speī nōn multum collocārit in cāsū, quid est quod eī magnopere cāsus obesse possit?” in conclūsiōne hōc pactō: “quodsī in eōs plūrimum fortūna potest quī suās ratiōnēs omnēs in cāsum contulērunt, nōn sunt omnia committenda fortūnae, nē magnam nimis in nōs habeat dominātiōnem.” in hīs tribus generibus ad continuātiōnis vim adeō frequentātiō necessāria est ut īnfirma facultās ōrātōris videātur, nisi sententiam et contrārium et conclūsiōnem frequentibus efferat verbīs; sed aliās quoque nōnnumquam nōn aliēnum est, tametsī necesse nōn est, ēloquī rēs aliquās per huiusmodī continuātiōnēs.

compar appellātur quod habet in sē membra ōrātiōnis, dē quibus ante dīximus, quae cōnstent ex parī ferē numerō syllabārum. hoc nōn denumērātiōne nostrā fīet, nam id quidem puerīle est, sed tantum afferet ūsus et exercitātiō facultātis ut animī quōdam sēnsū pār membrum superiōrī referre possīmus, hōc modō: “in proeliō mortem parēns oppetēbat, domī fīlius nūptiās comparābat: haec omnia gravēs cāsūs administrābant.” item: “aliī fortūna dedit fēlīcitātem, huic industria virtūtem comparāvit.” [28] in hōc genere saepe fierī potest ut nōn plānē pār numerus sit syllabārum et tamen esse videātur, sī ūnā aut etiam alterā syllabā est alterum brevius, aut sī, cum in alterō plūrēs sunt, in alterō longior aut longiōrēs, plēnior aut plēniōrēs syllabae erunt, ut longitūdō aut plēnitūdō hārum multitūdinem alterīus assequātur et exaequet.

similiter cadēns exōrnātiō appellātur, cum in eādem cōnstrūctiōne verbōrum duo aut plūra sunt verba quae similiter īsdem cāsibus efferantur, hōc modō: “hominem laudem egentem virtūtis, abundantem fēlīcitātis?” item: “huic omnis in pecūniā spēs est, ā sapientiā est animus remōtus: dīligentiā comparat dīvitiās, neglegentiā corrumpit animum, et tamen, cum ita vīvit, nēminem prae sē dūcit hominem.”

similiter dēsinēns est, cum, tametsī cāsūs nōn īnsunt in verbīs, tamen similēs exitūs sunt, hōc pactō: “turpiter audēs facere, nēquiter studēs dīcere; vīvis invidiōsē, dēlinquis studiōsē, loqueris odiōsē.” item: “audāciter territās, humiliter plācās.”

haec duo genera, quōrum alterum in exituum, alterum in cāsūs similitūdine versātur, inter sē vehementer conveniunt; et eā rē quī hīs bene ūtuntur plērumque simul ea collocant in īsdem partibus ōrātiōnis. id hōc modō facere oportet: “perditissima ratiō est amōrem petere, pudōrem fugere, dīligere fōrmam, neglegere fāmam.” hic et ea verba quae cāsūs habent ad cāsūs similēs, et illa quae nōn habent ad similēs exitūs veniunt.

[29] annominātiō est cum ad idem verbum et nōmen accēditur commūtātiōne vōcum aut litterārum, ut ad rēs dissimilēs similia verba accommodentur. ea multīs et variīs ratiōnibus cōnficitur. attenuātiōne aut complexiōne eiusdem litterae sīc: “hic quī sē magnificē iactat atque ostentat, vēnit ante quam Rōmam vēnit.” et ex contrāriō: “hic quōs hominēs āleā vincit, eōs ferrō statim vincit.” prōductiōne eiusdem litterae hōc modō: “hinc avium dulcēdō dūcit ad āvium.” brevitāte eiusdem litterae: “hic, tametsī vidētur esse honōris cupidus, tantum tamen cūriam dīligit, quantum Curiam?” addendīs litterīs hōc pactō: “hic sibi posset temperāre, nisi amōrī māllet obtemperāre.” dēmendīs nunc litterīs sīc: “sī lēnōnēs vītāsset tamquam leōnēs, vītae trādidisset sē.” trānsferendīs litterīs sīc: “vidēte, iūdicēs, utrum hominī nāvō an vānō crēdere mālītis.” commūtandīs hōc modō: “dēligere oportet, quem velīs dīligere.” hae sunt annominatiōnēs, quae in litterārum brevī commūtātiōne aut prōductiōne aut trānsiectiōne aut aliquō huiusmodī genere versantur.

[30] sunt autem aliae, quae nōn habent tam propinquam in verbīs similitūdinem et tamen dissimilēs nōn sunt; quibus dē generibus ūnum est huiusmodī: “quid veniam, quī sim, quem īnsimulem, cui prōsim, quae postulem, brevī cognōscētis.” nam hic est in quibusdam verbīs quaedam similitūdō, nōn tam perfecta quam illae superiōrēs, sed tamen adhibenda nōnnumquam. alterum genus huiusmodī: “dēmus operam, Quirītēs, nē omnīnō patrēs cōnscrīptī circumscrīptī pūtentur.” haec annōminātiō magis accēdit ad similitūdinem quam superior, sed minus quam illae superiōrēs, proptereā quod nōn sōlum additae, sed ūnō tempore dēmptae quoque litterae sunt.

tertium genus est, quod versātur in cāsuum commūtātiōne aut ūnīus aut plūrium nōminum. [31] ūnīus nōminis hōc modō: “Alexander Macedō summō labōre animum ad virtūtem ā pueritiā cōnfirmāvit. Alexandrī virtūtēs per orbem terrae cum laude et glōriā vulgātae sunt. Alexandrum omnēs maximē metuerant, īdem plūrimum dīlēxērunt. Alexandrō sī vīta data longior esset, trāns ōceanum Macedonum trānsvolāssent sarīsae.” hīc ūnum nōmen in commūtātiōne cāsuum volūtātum est. plūra nōmina cāsibus commūtātīs hōc modō facient annōminātiōnem: “Tiberium Gracchum rem pūblicam administrantem prohibuit indigna nex diūtius in eō commorārī; Gāiō Gracchō similis occīsiō est oblāta, quae virum reī pūblicae amantissimum subitō dē sinū cīvitātis ēripuit.” “Sāturnīnum fidē captum malōrum perfidia per scelus vītā prīvāvit.” “tuus, ō Drūse, sanguis domesticōs parietēs et vultum parentis aspersit.” “Sulpiciō quī paulō ante omnia concēdēbant, eum brevī spatiō nōn modo vīvere, sed etiam sepelīrī prohibuērunt.”

[32] haec tria proxima genera exōrnātiōnum, quōrum ūnum in similiter cadentibus, alterum in similiter dēsinentibus verbīs, tertium in annōminātiōnibus positum est, perrārō sūmenda sunt cum in vēritāte dīcimus, proptereā quod nōn haec videntur reperīrī posse sine ēlabōrātiōne et sūmptiōne operae; eiusmodī autem studia ad dēlectātiōnem quam ad vēritātem videntur accommodātiōra. quārē fidēs et gravitās et sevēritās ōrātōria minuitur hīs exōrnātiōnibus frequenter collocātis, et nōn modo tollitur auctōritās dīcendī, sed offenditur quoque in eiusmodī ōrātiōne, proptereā quod est in hīs lepōs et fēstīvitās, nōn dignitās neque pulchritūdō. quārē quae sunt ampla atque pulchra diū placēre possunt; quae lepida et concinna cito satietāte afficiunt aurium sēnsum fastīdiōsissimum. quōmodo igitur, sī crēbrō hīs generibus ūtēmur, puerīlī vidēmur ēlocūtiōne dēlectārī, item, sī rārō interserēmus hās exōrnātiōnēs et in causā tōtā variē dispergēmus, commodē lūminibus distīnctīs illūstrābimus ōrātiōnem.

[33] subiectiō est cum interrogāmus adversāriōs aut quaerimus ipsī quid ab illīs aut quid contrā nōs dīcī possit; dein subicimus id quod oportet dīcī aut nōn oportet, aut nōbīs adiūmentō futūrum sit aut obfutūrum sit idem contrāriō, hōc modō: “quaerō igitur, unde iste tam pecūniōsus factus sit. amplum patrimōnium relictum est? at patris bona vēniērunt. hērēditās aliqua vēnit? nōn potest dīcī; sed etiam ā necessāriīs omnibus exhērēditātus est. praemium aliquod ex līte aut iūdiciō cēpit? nōn modo id nōn fēcit, sed etiam īnsuper ipse grandī spōnsiōne victus est. ergō sī hīs ratiōnibus locuplētātus nōn est, sīcut omnēs vidētis, aut istī domī nāscitur aurum, aut unde nōn est licitum pecūniās cēpit.” item: “saepe, iūdicēs, animum advertī multōs aliquā ex honestā rē quam nē inimīcī quidem crīminārī possint sibi praesidium petere. quōrum nihil potest adversārius facere. nam utrum ad patris eius virtūtem cōnfugiet? at eum vōs iūrātī capite damnāstis. an ad suam vītam revertētur? quam vītam aut ubi honestē tractātam? nam hic quidem ante oculōs vestrōs quōmodo vīxerit scītis omnēs. at cognātōs suōs ēnumerābit, quibus vōs conveniat commovērī. at hī quidem nūllī sunt. amīcōs prōferet. at nēmō est quī sibi nōn turpe putet istīus amīcum nōminārī.” item: “crēdō, inimīcum, quem nocentem putābās, in iūdicium addūxistī? nōn, nam indemnātum necāstī. lēgēs quae id facere prohibent veritus es? at nē scrīptās quidem iūdicāstī. cum ipse tē veteris amīcitiae commonefaceret, commōtus es? at nihilō minus, sed etiam studiōsius occīdistī. quid? cum tibi puerī ad pedēs volūtārentur, misericordiā mōtus es? at eōrum patrem crūdēlissimē sepultūra quoque prohibuistī.” [34] multum inest ācrimōniae et gravitātis in hāc exōrnātiōne, proptereā quod, cum quaesītum est quid oporteat, subicitur id nōn esse factum. quārē facillimē fit, ut exaugeātur indignitās negōtiī.

ex eōdem genere, ut ad nostram quoque persōnam referāmus subiectiōnem, sīc: “nam quid mē facere convenit, cum ā tantā Gallōrum multitūdine circumsedērer? dīmicārem? at cum parvā manū tum prodīrēmus; locum quoque inimīcissimum habēbāmus. sedērem in castrīs? at neque subsidium quod exspectārem habēbāmus, neque erat quī vītam prōdūcerēmus. castra relinquerem? at obsidēbāmur. vītam mīlitum neglegerem? at eōs vidēbar eā accēpisse condiciōne, ut eōs, quoad possem, incolumēs patriae et parentibus cōnservārem. hostium condiciōnem repudiārem? at salūs antīquior est mīlitum quam impedīmentōrum.” eiusmodī consequuntur identidem subiectiōnēs, ut ex omnibus ostendī videātur nihil potius, quam quod factum est, faciundum fuisse.

gradātiō est in quā nōn ante ad cōnsequēns verbum dēscenditur quam ad superius ascēnsum est, hōc modō: “nam quae reliqua spēs manet lībertātis, sī illīs et quod libet licet, et quod licet possunt, et quod possunt audent, et quod audent faciunt, et quod faciunt vōbīs molestum nōn est?” item: “nōn sēnsī hoc et nōn suāsī, neque suāsī et nōn ipse facere coepī, neque facere coepī et nōn perfēcī, neque perfēcī et nōn probāvī.” item: “Āfricānō virtūtem industria, virtūs glōriam, glōria aemulōs comparāvit.” item: “imperium Graeciae fuit penes Athēniēnsēs, Athēniēnsium potītī sunt Spartiātae, Spartiātās superāvēre Thēbānī, Thēbānōs Macedonēs vīcērunt, quī ad imperium Graeciae brevī tempore adiūnxērunt Asiam bellō subāctam.” [35] habet in sē quendam lepōrem superiōris cuiusque crēbra repetītiō verbī, quae propria est huius exōrnātiōnis.

dēfīnītiō est quae reī alicuius propriās amplectitur potestātēs breviter et absolūtē, hōc modō: “maiestās reī pūblicae est in quā continētur dignitās et amplitūdō cīvitātis.” item: “iniūriae sunt quae aut pulsātiōne corpus aut convīciō aurēs aut aliquā turpitūdine vītam cuiuspiam violant.” item: “nōn est istā dīligentia, sed avāritia, ideō quod dīligentia est accūrāta cōnservātiō suōrum, avāritia iniūriōsa appetītiō aliēnōrum.” item: “nōn est ista fortitūdō, sed temeritās, proptereā quod fortitūdō est contemptiō labōris et perīculī cum ratiōne ūtilitātis et compēnsātiōne commodōrum, temeritās est cum incōnsīderātā dolōrum perpessiōne gladiātōria perīculōrum susceptiō.” haec ideō commoda putātur exōrnātiō, quod omnem reī cuiuspiam vim et potestātem ita dīlūcidē prōpōnit et breviter, ut neque plūribus verbīs oportuisse dīcī videātur neque brevius potuisse dīcī pūtētur.

trānsitiō vocātur quae cum ostendit breviter quid dictum sit, prōpōnit item brevī quid cōnsequātur, hōc pactō: “modo in patriam cuiusmodī fuerit habētis; nunc in parentēs quālis exstiterit cōnsīderāte.” item: “mea in istum beneficia cognōscitis; nunc quōmodo iste mihi grātiam retulerit accipite.” prōficit haec aliquantum exōrnātiō ad duās rēs, nam et quid dīxerit commonet et ad reliquum comparat audītōrem.

[36] corrēctiō est quae tollit id quod dictum est et prō eō id quod magis idōneum vidētur repōnit, hōc pactō: “quodsī iste suōs hospitēs rogāsset, immō innuisset modo, facile hoc perficī posset.” item: “nam postquam istī vīcērunt atque adeō victī sunt — eam quōmodo victōriam appellem, quae victōribus plūs calamitātis quam bonī dederit?” item: “ō virtūtis comes invidia, quae bonōs sequeris plērumque atque adeō īnsectāris!” commovētur hōc genere animus audītōris. rēs enim commūnī verbō ēlāta * * * tantummodo dicta vidētur; ea post ipsīus ōrātōris corrēctiōnem magis idōnea fit prōnūntiātiōne. “nōn igitur satius esset” dīcet aliquis “ab initiō, praesertim cum scrībās, ad optimum et lēctissimum verbum dēvenīre?” est cum nōn est satius, sī commūtātiō verbī id erit dēmōnstrātūra, eiusmodī rem esse, ut, cum eam commūnī verbō appellārīs, levius dīxisse videāris, cum ad ēlēctius verbum accēdās, īnsigniōrem rem faciās. quodsī continuō vēnissēs ad id verbum, nec reī nec verbī grātia animadversa esset.

[37] occultātiō est cum dīcimus nōs praeterīre aut nōn scīre aut nōlle dīcere id quod nunc maximē dīcimus, hōc modō: “nam dē pueritiā quidem tuā, quam tū omnium intemperantiae addīxistī, dīcerem, sī hoc tempus idōneum putārem; nunc cōnsultō relinquō. et illud praetereō, quod tē tribūnī reī mīlitāris īnfrequentem trādidērunt; deinde quod iniūriārum satis fēcistī L. Labeōnī nihil ad hanc rem pertinēre putō. hōrum nihil dīcō: revertor ad illud, dē quō iūdicium est.” item: “nōn dīcō tē ab sociīs pecūniās cēpisse; nōn sum in eō occupātus, quod cīvitātēs, rēgna, domōs omnium dēpecūlātus es; fūrta, rapīnās omnēs tuās omittō.” haec ūtilis est exōrnātiō, sī aut ad rem quam nōn pertineat aliīs ostendere, quod occultē admonuisse prōdest aut longum est aut ignōbile, aut plānum nōn potest fierī, aut facile potest reprehendī, ut ūtilius sit occultē fēcisse suspīciōnem quam eiusmodī intendisse ōrātiōnem quae redarguātur.

disiūnctum est cum eōrum dē quibus dīcimus aut utrumque aut ūnumquodque certō conclūditur verbō, sīc: “populus Rōmānus Numantiam dēlēvit, Carthāginem sustulit, Corinthum disiēcit, Fregellās ēvertit. nihil Numantīnīs vīrēs corporis auxiliātae sunt, nihil Carthāginiēnsibus scientia reī mīlitāris adiūmentō fuit, nihil Corinthīs ērudīta calliditās praesidiī tulit, nihil Fregellānīs mōrum et sermōnis societās opitulāta est.” item: “fōrmae dignitās aut morbō dēflōrēscit aut vetustāte exstinguitur.” hīc utrumque, in superiōre exemplō ūnamquamque rem certō verbō conclūdī vidēmus.

[38] coniūnctiō est cum interpositiōne verbī et superiōrēs partēs ōrātiōnis comprehenduntur et īnferiōrēs, hōc modō: “fōrmae dignitās aut morbō dēflōrēscit aut vetustāte.”

adiūnctiō est cum verbum quō rēs comprehenditur nōn interpōnimus, sed aut prīmum aut postrēmum collocāmus. prīmum hōc pactō: “dēflōrēscit fōrmae dignitās aut morbō aut vetustāte.” postrēmum sīc: “aut morbō aut vetustāte fōrmae dignitās dēflōrēscit.”

ad fēstīvitātem disiūnctiō est apposita, quārē rārius ūtēmur, nē satietātem pariat; ad brevitātem coniūnctiō, quārē saepius adhibenda est. hae trēs exōrnātiōnēs dē simplicī genere mānant.

conduplicātiō est cum ratiōne amplificātiōnis aut commiserātiōnis eiusdem ūnīus aut plūrium verbōrum iterātiō, hōc modō: “tumultūs, Gāī Gracche, tumultūs domesticōs et intestīnōs comparās!” item: “commōtus nōn es, cum tibi pedēs māter amplexārētur, nōn es commōtus?” item: “nunc audēs etiam venīre in hōrum cōnspectum, prōditor patriae? prōditor, inquam, patriae, venīre audēs in hōrum cōnspectum?” vehementer audītōrem commovet eiusdem redintegrātiō verbī et vulnus maius efficit in contrāriō causae, quasi aliquod tēlum saepius perveniat in eandem corporis partem.

interpretātiō est quae nōn iterāns idem redintegrat verbum, sed id commūtat quod positum est aliō verbō quod idem valeat, hōc modō: “rem pūblicam rādīcitus ēvertistī, cīvitātem funditus dēiēcistī.” item: “patrem nefāriē verberāstī, parentī manūs scelerātē attulistī.” necessum est eius quī audit animum commovērī, cum gravitās priōris dictī renovātur interpretātiōne verbōrum.

[39] commūtātiō est cum duae sententiae inter sē discrepantēs ex trāiectiōne ita efferuntur ut ā priōre posterior contrāria priōrī proficīscātur, hōc modō: “ēsse oportet ut vīvās, nōn vīvere ut edās.” item: “eā rē poēmata nōn faciō, quia cuiusmodī volō nōn possum, cuiusmodī possum nōlō.” item: “quae dē illō dīcī possunt, nōn dīcuntur, quae dīcuntur, dīcī nōn possunt.” item: “poēma loquēns pictūra, pictūra tacitum poēma dēbet esse.” item: “sī stultus es, eā rē taceās; nōn tamen sī taceās, eā rē stultus es.” nōn potest dīcī, quīn commodē fīat, cum contrāriae sententiae relātiōne verba quoque convertantur. plūra subiēcimus exempla ut, quoniam difficile est hoc genus exōrnātiōnis inventū, dīlūcidum esset, ut, cum bene esset intellēctum, facilius in dīcendō invenīrētur.

permissiō est cum ostendēmus in dīcendō nōs aliquam rem tōtam trādere et concēdere alicuius voluntātī, sīc: “quoniam omnibus rēbus ēreptīs sōlum mihi superest animus et corpus, haec ipsa, quae mihi dē multīs sōla relicta sunt, vōbīs et vestrae condōnō potestātī. vōs mē vestrō quō pactō vōbīs vidēbitur ūtāminī atque abūtāminī licēbit; impūnītē in mē quidlibet statuite. dīcite atque innuite: pārēbō.” hoc genus tametsī aliās quoque nōnnumquam tractandum est, tamen ad misericordiam commovendam vehementissimē est accommodātum.

[40] dubitātiō est cum quaerere videātur ōrātor utrum dē duōbus potius aut quid dē plūribus potissimum dīcat, hōc modō: “obfuit eō tempore plūrimum reī pūblicae cōnsulum sīve stultitiam sīve malitiam dīcere oportet sīve utrumque.” item: “tū istuc ausus es dīcere, homō omnium mortālium — quōnam tē dignō mōribus tuīs appellem nōmine?”

expedītiō est cum ratiōnibus complūribus ēnumerātīs quibus aliqua rēs cōnficī potuerit, cēterae tolluntur, ūna relinquitur quam nōs intendimus, hōc modō: “necesse est, cum cōnstet istum fundum nostrum fuisse, ostendās tē aut vacuum possēdisse, aut ūsū tuum fēcisse, aut ēmisse, aut hērēditātī tibi vēnisse. vacuum, cum ego adessem, possidēre nōn potuistī; ūsū tuum etiam nunc fēcisse nōn potes; ēmptiō nūlla prōfertur; hērēditātī tibi mē vīvō mea pecūnia venīre nōn potuit: relinquitur ergō ut mē vī dē meō fundō dēiēcerīs.” [41] haec exōrnātiō plūrimum iuvābit coniectūrālēs argūmentātiōnēs. sed nōn erit, tamquam in plērīsque, ut, cum velimus, ea possīmus ūtī; nam ferē nōn poterimus, nisi nōbīs ipsa negōtiī nātūra dabit facultātem.

dissolūtum est quod coniūnctiōnibus verbōrum ē mediō sublātīs, sēparātīs partibus effertur, hōc modō: “gere mōrem parentī, pārē cognātīs, obsequere amīcīs, obtemperā lēgibus.” item: “dēscende in integram dēfēnsiōnem, nōlī quicquam recūsāre; dā servōs in quaestiōnem, studē vērum invenīre.” hoc genus et ācrimōniam habet in sē et vehementissimum est et ad brevitātem accommodātum.

praecīsiō est cum dictīs quibusdam reliquum quod coeptum est dīcī relinquitur incohātum, sīc: “mihi tēcum pār certātiō nōn est, ideō quod populus Rōmānus mē — nōlō dīcere, nē cui forte arrogāns videar; tē autem saepe ignōminiā dignum putāvit.” item: “tū istuc audēs dīcere, quī nūper aliēnae domī — nōn ausim dīcere, nē, cum tē digna dīcerem, mē indignum quippiam dīxisse videar.” hic atrōcior tacita suspīciō quam diserta explānātiō facta est.

conclūsiō est quae brevī argūmentātiōne ex iīs quae ante dicta sunt aut facta cōnficit quid necessāriō cōnsequātur, hōc modō: “quodsī Danaīs datum erat ōrāculum nōn posse cāpī Trōiam sine Philoctētae sagittīs, hae autem nihil aliud fēcērunt nisi Alexandrum perculērunt, hunc exstinguere id nīmīrum cāpī fuit Trōiam.”

[42] restant etiam decem exōrnātiōnēs verbōrum, quās idcircō nōn vagē dispersimus, sed ā superiōribus sēparāvimus, quod omnēs in ūnō genere sunt positae. nam eārum omnium hoc proprium est, ut ab ūsitātā verbōrum potestāte recēdātur atque in aliam ratiōnem cum quādam venustāte ōrātiō cōnferātur.

dē quibus exōrnātiōnibus nōminātiō est prīma, quae nōs admonet ut cuius reī nōmen aut nōn sit aut satis idōneum nōn sit, eam nōsmet idōneō verbō nōminēmus aut imitātiōnis aut significātiōnis causā: imitātiōnis, hōc modō, ut maiōrēs “rudere” et “mūgīre” et “murmurārī” et “sībilāre” appellārunt; significandae reī causā, sīc: “postquam iste in rem pūblicam fēcit impetum, fragor cīvitātis in prīmīs.” hōc genere rārō est ūtendum, sīc ut ne novī verbī assiduitās odium pariat; sed sī commodē quis eō ūtātur et rārō, nōn modo nōn offendet novitāte, sed etiam exōrnat ōrātiōnem.

prōnōminātiō est quae sīcutī cognōmine quōdam extrāneō dēmōnstrat id quod suō nōmine nōn potest appellārī; ut sī quis, cum loquātur dē Gracchīs: “at nōn Āfricānī nepōtēs” inquit “istīusmodī fuērunt.” item sī quis, dē adversāriō cum dīcat: “vidēte nunc,” inquit, “iūdicēs, quemadmodum mē Plāgioxiphus iste tractārit.” hōc pactō nōn inōrnātē poterimus, et in laudandō et in laedendō, in corpore aut animō aut extrāneīs rēbus dīcere sīc utī cognōmen quod prō certō nōmine collocēmus.

[43] dēnōminātiō est quae ab rēbus propinquīs et fīnitimīs trahit ōrātiōnem, quā possit intellegī rēs quae nōn suō vocābulō sit appellāta. id aut * * * cōnficitur, ut sī quis dē Tarpeiō loquēns eum Capitōlīnum nōminet; aut ab inventōre, ut sī quis Līberō vīnum, Cerere frūgem appellet; aut īnstrūmentō dominum, ut sī quis Macedonēs appellārit hōc modō: “nōn tam cito sarīsae Graeciae potītae sunt,” aut īdem Gallōs significāns: “nec tam facile ex Italiā mataris Trānsalpīna dēpulsa est”; aut id quod fit, ab eō quī facit, ut sī quis, cum bellō velit ostendere aliquid quempiam fēcisse, dīcat: “Mārs istuc tē facere necessāriō coēgit”; aut sī quod facit, ab eō quod fit, ut cum “dēsidiōsam” artem dīcimus quia dēsidiōsōs facit, et frīgus “pigrum,” quia pigrōs efficit. ab eō quod continet, id quod continētur hōc modō dēnōminābitur: “armīs Italia nōn potest vincī nec Graecia disciplīnīs,” nam hīc prō Graecīs et Italīs, quae continent, notāta sunt; ab eō quod continētur, id quod continet, ut sī quis “aurum” aut “argentum” aut “ebur” nōminet, cum dīvitiās velit nōmināre. hārum omnium dēnōminātiōnum magis in praecipiendō dīvīsiō, quam in quaerendō difficilis inventiō est, ideō quod plēna cōnsuētūdō est nōn modo poētārum et ōrātōrum, sed etiam cottīdiānī sermōnis huiusmodī dēnōminātiōnum.