Proem (1–20)

ōrdior arma quibus caelō sē glōria tollit

Aeneadum patiturque ferōx Oenōtria iūra

Carthāgō. dā, Mūsa, decus memorāre labōrum

antīquae Hesperiae, quantōsque ad bella creārit

et quot Rōma virōs, sacrī cum perfida pāctī

gēns Cadmēa super rēgnō certāmina mōvit,

quaesītumque diū quā tandem pōneret arce

terrārum Fortūna caput. ter Mārte sinistrō

iūrātumque Iovī foedus conventaque patrum

Sīdoniī frēgēre ducēs, atque impius ēnsis

ter placitam suāsit temerandō rumpere pācem.

sed mediō fīnem bellō excidiumque vicissim

mōlītae gentēs; propiusque fuēre perīclō

quīs superāre datum. reserāvit Dardanus arcēs

ductor Agēnoreās, obsessa Palātia vallō

Poenōrum, ac mūrīs dēfendit Rōma salūtem.

tantārum causās īrārum odiumque perennī

servātum studiō et mandāta nepōtibus arma

fās aperīre mihī superāsque reclūdere mentēs.

iamque adeō magnī repetam prīmōrdia mōtūs.

Hannibal, Juno’s champion (21–143)

Pygmaliōnēīs quondam per caerula terrīs

pollūtum fugiēns frāternō crīmine rēgnum

fātālī Dīdō Libyēs appellitur ōrae.

tum pretiō mercāta locōs nova moenia pōnit,

cingere quā sectō permissum lītora taurō.

hīc Iūnō ante Argos (sīc crēdidit alta vetustās)

ante Agamemnoniam, grātissima tēcta, Mycēnēn

optāvit profugīs aeternam condere gentem.

vērum ubi magnam aliīs Rōmam caput urbibus altē

exserere ac missās etiam trāns aequora classēs

tōtum signa videt victrīcia ferre per orbem,

iam propius metuēns bellandī corda furōre

Phoenīcum exstimulat. sed enim cōnāmine prīmae

contūsō pugnae frāctīsque in gurgite coeptīs

Sīcaniō Libycīs iterum īnstaurāta capessēns

arma remōlītur; dux omnia sufficit ūnus

turbantī terrā pontumque movēre parantī.

iamque deae cūnctās sibi belliger induit īrās

Hannibal (hunc audet sōlum compōnere fātīs),

sanguineō cum laeta virō atque in rēgna Latīnī

turbine mox saevō venientum haud īnscia clādum

“intulerit Latiō sprētā mē Trōius” inquit

“exul Dardaniam et bis nūmina capta penātēs

scēptraque fundārit victor Lāvīnia Teucrīs,

dum Rōmāna tuae, Tīcīne, cadāvera rīpae

nōn capiant, similisque tibī per Celtica rūra

sanguine Pergameō Trebia et stīpantibus armīs

corporibusque virum retrō fluat ac sua largō

stāgna reformīdet Thrasymennus turbida tābō;

dum Cannās, tumulum Hesperiae, campumque cruōre

Ausoniō mersum sublīmis Iāpyga cernam

tēque vadī dubium coeuntibus, Aufide, rīpīs

per clipeōs galeāsque virum caesōsque per artūs

vix iter Hadriacī rumpentem ad lītora pontī.”

haec ait ac iuvenem facta ad Māvortia flammat.

ingeniō mōtūs avidus fideīque sinister

is fuit, exsuperāns āstū, sed dēvius aequī.

armātō nūllus dīvum pudor, improba virtūs

et pācis dēspectus honōs, penitusque medullīs

sanguinis hūmānī flagrat sitis. hīs super aevī

flōre virēns avet Aegātēs abolēre, parentum

dēdecus, ac Siculō dēmergere foedera pontō.

dat mentem Iūnō ac laudum spē corda fatīgat.

iamque aut nocturnō penetrat Capitōlia vīsū

aut rapidīs fertur per summās passibus Alpēs.

saepe etiam famulī turbātō ad līmina somnō

expāvēre trucem per vāsta silentia vōcem

ac largō sūdōre virum invēnēre futūrās

miscentem pugnās et inānia bella gerentem.

hanc rabiem in fīnēs Italum Sāturniaque arva

addiderat puerō patrius furor. ortus Hamilcar

Sarrānā prīscī Barcae dē gente vetustōs

ā Bēlō numerābat avōs. namque orba marītō

cum fugeret Dīdō famulam Tyron, impia dīrī

Bēlīdēs iuvenis vītāverat arma tyrannī

et sē participem cāsūs sociārat in omnēs.

nōbilis hōc ortū et dextrā spectātus Hamilcar,

ut fārī prīmamque datum distinguere linguā

Hannibalī vōcem, sollers nūtrīre furōrēs

Rōmānum sēvit puerīlī in pectore bellum.

urbe fuit mediā sacrum genetrīcis Elissae

mānibus et patriā Tyriīs formīdine cultum,

quod taxī circum et piceae squālentibus umbrīs

abdiderant caelīque arcēbant lūmine, templum.

hōc sēsē, ut perhibent, cūrīs mortālibus ōlim

exuerat rēgīna locō. stant marmore maestō

effigiēs, Bēlusque parēns omnisque nepōtum

ā Bēlō seriēs, stat glōria gentis Agēnor

et quī longa dedit terrīs cognōmina Phoenīx,

ipsa sedet tandem aeternum coniūncta Sychaeō.

ante pedēs ēnsis Phrygius iacet. ōrdine centum

stant ārae caelīque deīs Erebōque potentī.

hīc crīne effūsō atque Hennaeae nūmina dīvae

atque Acheronta vocat Stygiā cum veste sacerdōs.

immūgit tellūs rumpitque horrenda per umbrās

sībila. inaccēnsī flagrant altāribus ignēs.

tum magicō volitant cantū per inānia mānēs

excītī, vultusque in marmore sūdat Elissae.

Hannibal haec patriō iussū ad penetrālia fertur,

ingressīque habitūs atque ōra explōrat Hamilcar.

nōn ille euhantis Massȳlae palluit īrās,

nōn dīrōs templī rītūs aspersaque tābō

līmina et audītō surgentēs carmine flammās.

ollī permulcēns genitor caput ōscula lībat

attollitque animōs hortandō et tālibus implet:

“gēns recidīva Phrygum Cadmēae stirpis alumnōs

foederibus nōn aequa premit. sī fāta negārint

dēdecus id patriae nostrā dēpellere dextrā,

haec tua sit laus, nāte, velīs. age, concipe bella

lātūra exitium Laurentibus. horreat ortus

iam pūbēs Tyrrhēna tuōs, partūsque recūsent

tē surgente, puer, Latiae prōdūcere mātrēs.”

hīs acuit stimulīs subicitque haud mollia dictū:

“Rōmānōs terrā atque undīs, ubi competet aetās,

ferrō ignīque sequar Rhoetēaque fāta revolvam.

nōn superī mihi, nōn Mārtem cohibentia pacta,

nōn celsae obstiterint Alpēs Tarpēiaque saxa.

hanc mentem iūrō nostrī per nūmina Mārtis,

per mānēs, rēgīna, tuōs.” tum nigra trifōrmī

hostia mactātur dīvae, raptimque reclūdit

spīrantēs artūs poscēns respōnsa sacerdōs

ac fugientem animam properātīs cōnsulit extīs.

ast ubi quaesītās artīs dē mōre vetustae

intrāvit mentēs superum, sīc deinde profātur:

“Aetōlōs lātē cōnsternī mīlite campōs

Īdaeōque lacūs flagrantēs sanguine cernō.

quanta procul mōlēs scopulīs ad sīdera tendit,

cuius in āeriō pendent tua vertice castra!

iamque iugīs agmen rapitur. trepidantia fūmant

moenia, et Hesperiō tellūs porrēcta sub axe

Sīdoniīs lūcet flammīs. fluit ecce cruentus

Ēridanus. iacet ōre trucī super arma virōsque,

tertia quī tulerit sublīmis opīma .

heu quaenam subitīs horrēscit turbida nimbīs

tempestās, ruptōque polō micat igneus aether!

magna parant superī. tonat altī rēgia caelī,

bellantemque Iovem cernō.” venientia fāta

scīre ultrā vetuit Iūnō, fibraeque repente

conticuēre. latent cāsūs longīque labōrēs.

sīc clausum linquēns arcānō pectore bellum

atque, hominum fīnem, Gādēs Calpēnque secūtus

dum fert Herculeīs Garamantica signa columnīs,

occumbit saevō Tyrius certāmine ductor.

Hasdrubal (144–181)

intereā rērum Hasdrubalī trāduntur habēnae,

occiduī quī sōlis opēs et vulgus Hibērum

Baeticolāsque virōs furiīs agitābat inīquīs.

trīstia corda ducis, simul immedicābilis īra,

et frūctus rēgnī feritās erat. asper amōre

sanguinis, et metuī dēmēns crēdēbat honōrem

nec nōtā docilis poenā satiāre furōrēs:

ōre excellentem et spectātum fortibus ausīs

antīquā dē stirpe Tagum superumque hominumque

immemor ērēctō suffīxum rōbore maestīs

ostentābat ovāns populīs sine fūnere rēgem.

auriferī Tagus ascītō cognōmine fontis

perque antra et rīpās nymphīs ululātus Hibērīs;

Maeonium nōn ille vadum, nōn Lȳdia māllet

stāgna sibī, nec quī riguō perfunditur aurō

campum atque illātīs Hermī flāvēscit harēnīs.

prīmus inīre manū, postrēmus pōnere Mārtem.

cum rapidum effūsīs ageret sublīmis habēnīs

quadrupedem, nōn ēnse virum, nōn ēminus hastā

sistere erat; volitābat ovāns aciēsque per ambās

iam Tagus aurātīs agnōscēbātur in armīs.

quem postquam dīrō suspēnsum rōbore vīdit

dēfōrmem lētī famulus, clam corripit ēnsem

dīlēctum dominō pernīxque irrumpit in aulam

atque immīte ferit geminātō vulnere pectus.

at Poenī, succēnsa īrā turbātaque lūctū

et saevīs gēns laeta, ruunt tormentaque portant.

nōn ignēs candēnsque chalybs, nōn verbera passim

ictibus innumerīs lacerum scindentia corpus

carnificaeve manūs penitusve īnfūsa medullīs

pestis et in mediō lūcentēs vulnere flammae

cessāvēre. ferum vīsū dictūque, per artem

saevitiae extentī quantum tormenta iubēbant

crēvērunt artūs atque omnī sanguine ruptō

ossa liquēfactīs fūmārunt fervida membrīs.

mēns intācta manet: superat rīdetque dolōrēs

spectantī similis fessōsque labōre ministrōs

increpitat dominīque crucem clāmōre reposcit.

The rise of Hannibal (182–270)

haec inter sprētae miseranda piācula poenae

ēreptō trepidus ductōre exercitus ūnā

Hannibalem vōce atque alacrī certāmine poscit.

huic studia accendit patriae virtūtis imāgō,

huic fāma in populōs iūrātī dīdita bellī,

huic viridēs ausīs annī fervorque decōrus

atque armāta dolīs mēns et vīs īnsita fandī.

prīmī ductōrem Libyēs clāmōre salūtant,

mox et Pȳrēnēs populī et bellātor Hibērus.

continuōque ferōx oritur fīdūcia mentī

cessisse imperiō tantum terraeque marisque.

Aeoliīs candēns Austrīs et lampade Phoebī

aestiferō Libyē torquētur subdita Cancrō,

aut ingēns Asiae latus aut pars tertia terrīs.

terminus huic roseōs amnis Lāgēus ad ortūs

septēnō impellēns tumefactum gurgite pontum.

at quā dīversās clēmentior aspicit Arctōs,

Herculeō dirimente fretō dīducta propinquīs

Eurōpēs videt arva iugīs. ultrā obsidet aequor

nec patitur nōmen prōferrī longius Atlās,

Atlās subductō tractūrus vertice caelum.

sīdera nūbiferum fulcit caput, aetheriāsque

ērigit aeternum compāgēs ardua cervīx.

cānet barba gelū, frontemque immānibus umbrīs

pīnea silva premit. vāstant cava tempora ventī,

nimbōsōque ruunt spūmantia flūmina rictū.

tum geminās laterum cautēs maria alta fatīgant

atque, ubi fessus equōs Tītān immersit anhēlōs,

flammiferum condunt fūmantī gurgite currum.

sed quā sē campīs squālentibus Āfrica tendit,

serpentum largō coquitur fēcunda venēnō,

fēlīx quā pinguēs mītis plaga temperat agrōs,

nec Cerere Hennaeā Phariō nec victa colōnō.

hīc passim exsultant Numidae, gēns īnscia frēnī,

quīs inter geminās per lūdum mōbilis aurēs

quadrupedem flectit nōn cēdēns virga lupātīs.

altrīx bellōrum bellātōrumque virōrum

tellūs nec fīdēns nūdō sine fraudibus ēnsī.

altera complēbant Hispānae castra cohortēs,

auxilia Eurōpēs genitōris parta tropaeīs.

Mārtius hinc campōs sonipēs hinnītibus implet,

hinc iuga cornipedēs ērēctī bellica raptant;

nōn Ēlēus eat campō ferventior axis.

prōdiga gēns animae et properāre facillima mortem;

namque ubi trānscendit flōrentēs vīribus annōs,

impatiēns aevī spernit nōvisse senectam,

et fātī modus in dextrā est. hīc omne metallum:

ēlectrī geminō pallent dē sēmine vēnae

atque ātrōs chalybis fētūs humus horrida nūtrit.

sed scelerum causās operit deus. Astur avārus

vīsceribus lacerae tellūris mergitur īmīs

et redit īnfēlīx effossō concolor aurō.

hinc certant, Pactōle, tibī Duriusque Tagusque,

quīque super Graviōs lūcentēs volvit harēnās

īnfernae populīs referēns oblīvia Lēthēs.

nec Cererī terra indocilis nec inhospita Bacchō

nūllaque Palladiā sēsē magis arbore tollit.

hae postquam Tyriō gentēs cessēre tyrannō

utque datī rērum frēnī, tunc arte paternā

conciliāre virōs; armīs cōnsulta senātūs

vertere, nunc dōnīs. prīmus sūmpsisse labōrem,

prīmus iter carpsisse pedes partemque subīre,

sī vallī festīnet opus. nec cētera sēgnis,

quaecumque ad laudem stimulant, somnumque negābat

nātūrae noctemque vigil dūcēbat in armīs.

interdum prōiectus humī turbaeque Libyssae

īnsignis sagulō dūrīs certāre maniplīs,

celsus at in magnō praecēdēns agmine ductor

imperium praeferre suum. tum vertice nūdō

excipere īnsānōs imbrēs caelīque ruīnam.

spectārunt Poenī, tremuitque exterritus Astur,

torquentem cum tēla Iovem permixtaque nimbīs

fulmina et excussōs ventōrum flātibus ignēs

turbātō trānsīret equō. nec pulvere fessum

agminis ārdentī labefēcit Sīrius astrō;

flammiferīs tellūs radiīs cum exusta dehīscit

candentīque globō medius coquit aethera fervor,

fēmineum putat ūmentī iacuisse sub umbrā,

exercetque sitim et spectātō fonte recēdit.

īdem correptīs sternācem ad proelia frēnīs

frangere equum et fāmam lētālis amāre lacertī

ignōtīque amnis trānāre sonantia saxa

atque ē dīversā sociōs accersere rīpā.

īdem expugnātī prīmus stetit aggere mūrī,

et quotiēns campō rapidus fera proelia miscet,

quā sparsit ferrum, lātus rubet aequore līmes.

ergō īnstat fātīs et rumpere foedera certus,

quō datur, intereā Rōmam comprēndere bellō

gaudet et extrēmīs pulsat Capitōlia terrīs.

The attack on Saguntum begins (271–375)

prīma Saguntīnās turbārunt classica portās,

bellaque sūmpta virō bellī maiōris amōre.

haud procul Herculeī tollunt sē lītore mūrī

clēmenter crēscente iugō, quīs nōbile nōmen

conditus excelsō sacrāvit colle Zacynthos.

hic comes Alcīdae remeābat in agmine Thēbās

Gēryone exstīnctō caelōque ea facta ferēbat.

trēs animās namque id mōnstrum, trēs corpore dextrās

armārat ternāque caput cervīce gerēbat.

haud alium vīdit tellūs, cui pōnere fīnem

nōn posset mors ūna virō dūraeque sorōrēs

tertia bis ruptō torquērent stāmina fīlō.

hinc spolia ostentābat ovāns captīvaque victor

armenta ad fontēs mediō fervōre vocābat,

cum tumidās faucēs accēnsīs sōle venēnīs

calcātus rūpit lētālī vulnere serpēns

Īnachiumque virum terrīs prōstrāvit Hibērīs.

mox profugī dūcente Notō advertēre colōnī,

īnsula quōs genuit Graiō circumflua pontō

atque auxit, quondam Lāertia rēgna, Zacynthos.

firmāvit tenuēs ortūs mox Daunia pūbēs

sēdis inops, mīsit largō quam dīves alumnō

magnanimīs rēgnāta virīs nunc Ardea nōmen.

lībertās populīs pactō servāta decusque

maiōrum, et Poenīs urbī imperitāre negātum.

admovet abruptō flagrantia foedere ductor

Sīdonius castra et lātōs quatit agmine campōs.

ipse caput quassāns circumlūstrāvit anhēlō

mūrōs saevus equō mēnsusque paventia tēcta

pandere iamdūdum portās et cēdere vallō

imperat et longē clausīs sua foedera, longē

Ausoniam fore nec veniae spem Mārte subāctīs;

scīta patrum et lēgēs et iūra fidemque deōsque

in dextrā nunc esse suā. verba ōcius ācer

intortō sancit iaculō fīgitque per arma

stantem prō mūrō et minitantem vāna Caīcum;

concidit exāctī medius per vīscera tēlī

effūsīsque simul praeruptō ex aggere membrīs

victōrī moriēns tepefactam rettulit hastam.

at multō ducis exemplum clāmōre secūtī

involvunt ātrā tēlōrum moenia nūbe.

clāra nec in numerō virtūs latet, obvia quisque

ōra ducī portāns ceu sōlus bella capessit:

hic crēbram fundit Baliārī verbere glandem

terque levī ductā circum caput altus habēnā

permissum ventīs abscondit in āere tēlum;

hic validō lībrat strīdentia saxa lacertō;

huic impulsa levī torquētur lancea nōdō.

ante omnēs ductor patriīs īnsignis in armīs

nunc piceā iactat fūmantem lampada flammā,

nunc sude, nunc iaculō, nunc saxīs impiger īnstat

aut hydrō imbūtās, bis noxia tēla, sagittās

contendit nervō atque īnsultat fraude pharetrae,

Dācus ut armiferīs Geticae tellūris in ōrīs,

spīcula quī patriō gaudēns acuisse venēnō

fundit apud rīpās inopīna binōminis Histrī.

cūra subit collem turrītā cingere fronte

castellōque urbem circumvāllāre frequentī.

heu prīscīs nūmen populīs, at nōmine sōlō

in terrīs iam nōta fidēs! stat dūra iuventūs

ēreptamque fugam et claudī videt aggere mūrōs,

sed dignam Ausoniā mortem putat esse Saguntō

servātā cecidisse fidē. iamque ācrius omnēs

intendunt vīrēs. adductīs strīdula nervīs

Phōcais effundit vāstōs ballista molārēs

atque eadem ingentis mūtātō pondere tēlī

ferrātam excutiēns ornum media agmina rumpit.

alternus resonat clangor. certāmine tantō

cōnseruēre aciēs, velutī circumdata vallō

Rōma foret, clāmantque super: “tot mīlia, gentēs

inter tēla satae, iam captō stāmus in hoste?

nōnne pudet coeptī, pudet ōminis? ēn bona virtūs

prīmitiaeque ducis! tālīne implēre parāmus

Ītaliam fāmā, tālēs praemittere pugnās?”

accēnsae exsultant mentēs, haustusque medullīs

Hannibal exagitat, stimulantque sequentia bella.

invādunt manibus vallum caesāsque relinquunt

dēiectī mūrīs dextrās. subit arduus agger

impōnitque globōs pugnantum dēsuper urbī.

armāvit clausōs ac portīs arcuit hostem

lībrārī multā cōnsuēta falārica dextrā,

horrendum vīsū rōbur celsīsque nivōsae

Pȳrēnēs trabs lēcta iugīs, cui plūrima cuspis

vix mūrīs toleranda luēs, sed cētera pinguī

ūncta pice atque ātrō circumlita sulpure fūmat.

fulminis haec rītū summīs ē moenibus arcis

incita sulcātum tremulā secat āera flammā,

quālis sanguineō praestringit lūmina crīne

ad terram caelō dēcurrēns ignea lampas.

haec ictū rapidō pugnantum saepe per aurās

attonitō ductōre tulit fūmantia membra,

haec vāstae laterī turris cum turbine fīxa,

dum penitus pluteīs Vulcānum exercet adēsīs,

arma virōsque simul pressit flagrante ruīnā.

tandem condēnsīs artae testūdinis armīs

subductī Poenī vallō caecāque latebrā

pandunt prōlāpsam suffossīs moenibus urbem.

terribilem in sonitum prōcumbēns aggere victō

Herculeus labor atque immānia saxa resolvēns

mūgītum ingentem caelō dedit. Alpibus altīs

āeriae rūpēs scopulōrum mōle revulsā

haud aliter scindunt resonantī fragmine montem.

surgēbat cumulīs etiam tum prōrutus agger,

obstābatque iacēns vallum, nī prōtinus īnstent

hinc atque hinc aciēs mediā pugnāre ruīnā.

Murrus, Saguntine warrior (376–534)

ēmicat ante omnēs prīmaevō flōre iuventae

īnsignis Rutulō Murrus dē sanguine; at īdem

mātre Saguntīnā Graius geminōque parente

Dūlichiōs Italā miscēbat prōle nepōtēs.

hic magnō sociōs Aradum clāmōre vocantem,

quā corpus lōrīcam inter galeamque patēscit,

cōnantis mōtūs speculātus cuspide sistit

prōstrātumque premēns tēlō vōce īnsuper urget:

“fallāx Poene, iacēs; certē Capitōlia prīmus

scandēbās victor. quae tanta licentia vōtī?

nunc Stygiō fer bella Iovī!” tum fervidus hastam

adversī torquēns dēfīgit in inguine †Hibērī,

ōraque dum calcat iam singultantia lētō,

“hāc iter est” inquit “vōbīs ad moenia Rōmae,

ō metuenda manus. sīc quō properātis eundum.”

mox īnstaurantis pugnam circumsilit arma

et raptō nūdum clipeō latus haurit Hibērī.

dīves agrī, dīves pecoris, fāmaeque negātus

bella ferīs arcū iaculōque agitārat Hibērus,

fēlīx heu nemorum et vītae laudandus opācae,

sī sua per patriōs tenuisset spīcula saltūs.

hunc miserātus adest īnfēstō vulnere Ladmus.

cui saevum arrīdēns “narrābis Hamilcaris umbrīs

hanc” inquit “dextram, quae iam post fūnera vulgī

Hannibalem vōbīs comitem dabit,” et ferit altē

īnsurgēns gladiō cristātae cassidis aera

perque ipsum tegimen crepitantia dissipat ossa.

tum frontem Chremetēs intōnsam umbrante capillō

saeptus et horrentēs effingēns crīne galērōs,

tum Masulis, crūdāque virēns ad bella senectā

Karthalo nōn pavidus fētās mulcēre leaenās,

flūmineāque urnā caelātus Bagrada parmam,

et vāstae Nasamōn Syrtis populātor Hiempsal,

audāx in flūctū lacerās captāre carīnās,

ūnā omnēs dextrāque cadunt īrāque perēmptī;

necnōn serpentem dīrō exarmāre venēnō

doctus Athyr tāctūque gravēs sōpīre chelydrōs

ac dubiam admōtō subolem explōrāre cerastē.

tū quoque fātidicīs Garamanticus accola lūcīs

īnsignis flexō galeam per tempora cornū,

heu frūstrā reditum sortēs tibi saepe locūtās

mentītumque Iovem increpitāns, occumbis, Hiarbā.

et iam corporibus cumulātus crēverat agger

perfūsaeque ātrā fūmābant caede ruīnae,

cum ductōrem avidō clāmōre in proelia poscit.

fulmineus ceu Spartānīs lātrātibus āctus,

cum silvam occursū vēnantum perdidit, hirtō

horrēscit saetīs dorsō et postrēma capessit

proelia cānentem mandēns aper ōre cruōrem

iamque ignem geminum contrā vēnābula torquet.

at parte ex aliā, quā sē īnspērāta iuventūs

extulerat portīs, ceu spīcula nūlla manusque

vim ferre exitiumve queant, permixtus utrīsque

Hannibal agminibus passim furit et quatit ēnsem,

cantātō nūper senior quem fēcerat ignī

lītore ab Hesperidum Temisus, quī carmine pollēns

fīdēbat magicā ferrum crūdēscere linguā,

quantus Bistoniīs lātē Grādīvus in ōrīs

belligerō rapitur currū, tēlumque coruscāns,

Tītānum quō pulsa cohors, flagrantia bella

cornipedum afflātū domat et strīdōribus axis.

iamque Hostum rutilumque Pholum ingentemque Metiscum,

iam Lygdum Duriumque simul flāvumque Galaesum

et geminōs Chromin atque Gyān dēmīserat umbrīs.

Daunum etiam, grātā quō nōn spectātior alter

vōce movēre fora atque ōrandō fingere mentēs

nec lēgum custōs sollertior, aspera tēlīs

dicta admiscentem: “quaenam tē, Poene, paternae

hūc adigunt furiae? nōn haec Sīdōnia tēcta

fēmineā fabricāta manū pretiōve parāta

exulibusve datum dīmēnsīs lītus harēnīs.

fundāmenta deum Rōmānaque foedera cernis” —

ast illum tōtō iactantem tālia campō

ingentī raptum nīsū mediōque virōrum

āvulsum inter tēla globō et post terga revīnctum

Hannibal ad poenam lentae mandāverat īrae

increpitānsque suōs īnferrī signa iubēbat

perque ipsōs caedis cumulōs strāgemque iacentum

mōnstrābat furibundus iter cūnctōsque ciēbat

nōmine et in praedās stantem dabat improbus urbem.

sed postquam ā trepidīs allātum fervere partem

dīversam Mārte īnfaustō Murrōque secundōs

hunc superōs tribuisse diem, ruit ōcius āmēns

lymphātō cursū atque ingentēs dēserit āctūs.

lētiferum nūtant fulgentēs vertice cristae,

crīne ut flammiferō terret fera rēgna comētēs

sanguineum spargēns ignem; vomit ātra rubentēs

fax caelō radiōs, ac saevā lūce coruscum

scintillat sīdus terrīsque extrēma minātur.

praecipitī dant tēla viam, dant signa virīque,

atque ambae trepidant aciēs. iacit igneus hastae

dīrum lūmen apex ac lātē fulgurat umbō.

tālis ubi Aegaeō surgente ad sīdera pontō

per longum vāstō Cōrī cum murmure flūctus

suspēnsum in terrās portat mare, frīgida nautīs

corda tremunt; sonat ille procul flātūque tumēscēns

curvātīs pavidās trāmittit Cycladas undīs.

nōn cūncta ē mūrīs ūnum incessentia tēla

fūmantēsque ante ōra facēs, nōn saxa per artem

tormentīs excussa tenent. ut tegmina prīmum

fulgentis galeae cōnspexit et arma cruentō

inter sōlem aurō rutilantia, turbidus īnfit:

“ēn, quī rēs Libycās inceptaque tanta retardet,

Rōmānī Murrus bellī mora! foedera faxō

iam nōscās quid vāna queant et vester Hibērus.

fer tēcum castamque fidem servātaque iūra,

dēceptōs mihi linque deōs.” cui tālia Murrus:

“exoptātus ades. mēns ōlim proelia poscit

spēque tuī flagrat capitis. fer dēbita fraudum

praemia et Ītaliam tellūre inquīre sub īmā.

longum in Dardaniōs fīnēs iter atque nivālem

Pȳrēnēn Alpēsque tibī mea dextera dōnat.”

haec inter cernēns subeuntem comminus hostem

praeruptumque locī fīdum sibi, corripit ingēns

aggere convulsō saxum et nītentis in ōra

dēvolvit, prōnōque silex ruit incitus ictū;

subsēdit dūrō concussus fragmine mūrī.

tum pudor accendit mentem, nec cōnscia fallit

virtūs pressa locō; frendēns luctātur et aegrō

scandit in adversum per saxa vetantia nīsū.

sed postquam propior vīcīnō lūmine fulsit

et tōtā sē mōle tulit, velut incita clausum

agmina Poenōrum cingant et cūncta paventem

castra premant, lātō Murrus cālīgat in hoste.

mīlle simul dextrae dēnsusque micāre vidētur

ēnsis et innumerae nūtāre in casside cristae.

conclāmant utrimque aciēs, ceu tōta Saguntos

igne micet. trahit īnstantī languentia lētō

membra pavēns Murrus suprēmaque vōta capessit:

“conditor Alcīdē, cuius vestīgia sacrā

incolimus terrā, minitantem āverte procellam,

sī tua nōn sēgnī dēfēnsō moenia dextrā.”

dumque ōrat caelōque attollit lūmina supplex

“cerne” ait “an nostrīs longē Tīrynthius ausīs

iūstius affuerit. nī displicet aemula virtūs,

haud mē dissimilem, Alcīdē, prīmōribus annīs

agnōscēs, invicte, tuīs. fer nūmen amīcum

et, Trōiae quondam prīmīs memorāte ruīnīs,

dexter ades Phrygiae dēlentī stirpis alumnōs.”

sīc Poenus pressumque īrā simul exigit ēnsem,

quā capulī statuēre morās, tēlōque relātō

horrida lābentis perfunditur arma cruōre.

īlicet ingentī cāsū turbāta iuventūs

prōcurrit, nōta arma virī corpusque superbō

victōrī spoliāre negant. coit aucta vicissim

hortandō manus et glomerātā mōle feruntur.

hinc saxīs galea, hinc clipeus sonat aereus hastīs.

incessunt sudibus lībrātaque pondera plumbī

certātim iaciunt. dēcīsae vertice cristae

dīreptumque decus nūtantum in caede iubārum.

iamque agitur largus per membra fluentia sūdor

et stant lōrīcae squāmīs horrentia tēla.

nec requiēs tegimenve datur mūtāre sub ictū.

genua labant, fessīque umerī gestāmina laxant.

tum crēber penitusque trahēns suspīria siccō

fūmat ab ōre vapor, nīsūque ēlīsus anhēlō

audītur gemitus frāctumque in casside murmur.

mente adversa domat gaudetque nitēscere dūrīs

virtūtem et decoris pretiō discrīmina pēnsat.

A break in the fighting (535–583)

hīc subitus scissō dēnsa inter nūbila caelō

ērūpit quatiēns terram fragor, et super ipsās

bis pater intonuit geminātō fulmine pugnās.

inde inter nūbēs ventōrum turbine caecō

ultrīx iniūstī vibrāvit lancea bellī

ac femine adversō lībrātā cuspide sēdit.

Tarpēiae rūpēs superīsque habitābile saxum

et vōs, virgineā lūcentēs semper in ārā

Lāomedontēae, Trōiāna altāria, flammae,

heu quantum vōbīs fallācis imāgine tēlī

prōmīsēre deī! propius sī pressa furentī

hasta foret, clausae stārent mortālibus Alpēs

nec, Thrasymenne, tuīs nunc Allia cēderet undīs.

sed Iūnō aspectāns Pȳrēnēs vertice celsae

nāva rudīmenta et prīmōs in Mārte calōrēs

ut videt impressum coniectā cuspide vulnus,

advolat obscūrā circumdata nūbe per aurās

et validam dūrīs ēvellit ab ossibus hastam.

ille tegit clipeō fūsum per membra cruōrem

tardaque paulātim et dubiō vestīgia nīsū

alternāta trahēns āversus ab aggere cēdit.

nox tandem optātīs terrās pontumque tenebrīs

condidit et pugnās ēreptā lūce dirēmit.

at dūrae invigilant mentēs mōlemque repōnunt,

noctis opus. clausōs acuunt extrēma perīclī

et frāctīs rēbus violentior ultima virtūs.

hinc puer invalidīque senēs, hinc fēmina ferre

certat opem in dubiīs miserandō nāva labōrī,

saxaque mānantī subvectat vulnere mīles.

iam patribus clārīsque senum sua mūnia cūrae:

concurrunt lēctōsque virōs hortantur et ōrant,

dēfessīs subeant rēbus revocentque salūtem

et Latia extrēmīs implōrent cāsibus arma.

“īte citī, rēmīs vēlīsque impellite puppim,

saucia dum castrīs clausa est fera; tempore Mārtis

ūtendum est ruptō et grassandum ad clāra perīclīs.

īte citī, dēflēte fidem mūrōsque ruentēs

antīquāque domō meliōra accersite fāta.

mandātī summa est: dum stat, remeāte, Saguntos.”

ast illī celerant, quā proxima lītora, gressum

et fugiunt tumidō per spūmea caerula vēlō.

pellēbat somnōs Tīthōnī rōscida coniūnx,

ac rutilus prīmīs sonipēs hinnītibus altōs

afflārat montēs roseāsque movēbat habēnās;

iam celsa ē mūrīs exstrūctā mōle iuventūs

clausam nocturnīs ostentat turribus urbem.

rērum omnēs pendent āctūs, et mīlite maestō

laxāta obsidiō, ac pugnandī substitit ārdor,

inque ducem versae tantō discrīmine cūrae.

The envoys at Rome (584–694)

intereā Rutulīs longinqua per aequora vectīs

Herculeī pontō coepēre exsistere collēs

et nebulōsa iugīs attollere saxa Monoecī.

Thrācius hōs Boreās scopulōs, immītia rēgna,

sōlus habet semperque rigēns nunc lītora pulsat,

nunc ipsās ālīs plangit strīdentibus Alpēs,

atque ubi sē terrīs glaciālī fundit ab Arctō,

haud ūllī contrā fīdūcia surgere ventō.

verticibus torquet rapidīs mare, frāctaque anhēlant

aequora, et iniectō conduntur gurgite montēs,

iamque volāns Rhēnum Rhodanumque in nūbila tollit.

hunc postquam Boreae dīrum ēvāsēre furōrem,

alternōs maestī cāsūs bellīque marisque

et dubium rērum ēventum sermōne volūtant:

“ō patria, ō Fideī domus incluta, quō tua nunc sunt

fāta locō? sacraene manent in collibus arcēs

an cinis, heu superī, tantō dē nōmine restat?

ferte levēs aurās flātūsque ciēte secundōs,

sī nōndum īnsultat templōrum Poenicus ignis

culminibus Latiaeque valent succurrere classēs.”

tālibus illacrimant noctemque diemque querēlīs,

dōnec Laurentēs puppis dēfertur ad ōrās,

quā pater acceptīs Aniēnīs )dītior undīs

in pontum flāvō dēscendit gurgite Thybris.

hinc cōnsanguineae subeunt iam moenia Rōmae.

cōnsilium vocat augustum castāque beātōs

paupertāte patrēs ac nōmina parta triumphīs

cōnsul et aequantem superōs virtūte senātum.

facta animōsa virōs et rēctī sacra cupīdō

attollunt, hirtaeque comae neglēctaque mēnsa

dexteraque ā curvīs capulō nōn sēgnis arātrīs.

exiguō facilēs et opum nōn indiga corda

ad parvōs currū remeābant saepe penātēs.

in foribus sacrīs prīmōque in līmine templī

captīvī currūs, bellī decus, armaque rapta

pugnantum ducibus saevaeque in Mārte secūrēs,

perfossī clipeī et servantia tēla cruōrem

claustraque portārum pendent. hīc Pūnica bella,

Aegātēs cernās, fūsāque per aequora classe

exāctam pontō Libyēn testantia rōstra.

hīc galeae Sēnōnum pēnsātīque improbus aurī

arbiter ēnsis inest Gallīsque ex arce fugātīs

arma revertentis pompā gestāta Camillī,

hīc spolia Aeacidae, | hīc Ēpīrōtica signa

et Ligurum horrentēs cōnī parmaeque relātae

Hispānā dē gente rudēs Alpīnaque gaesa.

sed postquam clādēs patefēcit et horrida bella

ōrantum squālor praesēnsque astāre Saguntī

ante oculōs vīsa est extrēma precantis imāgō,

tum senior maestō Sicoris sīc incipit ōre:

“sacrātā gēns clāra fidē, quam rīte fatentur

Mārte satam populī ferrō pārēre subāctī,

nē crēde ēmēnsōs levia ob discrīmina pontum.

vīdimus obsessam patriam mūrōsque trementēs

et, quem īnsāna freta aut coetūs genuēre ferārum,

vīdimus Hannibalem. procul hīs ā moenibus, ōrō,

arcēte, ō superī, nostrōque in Mārte tenēte

fātiferae iuvenem dextrae! quā mōle sonantēs

exigit ille trabēs et quantus crēscit in armīs!

trāns iuga Pȳrēnēs medium indignātus Hibērum

excīvit Calpēn et mersōs Syrtis harēnīs

mōlītur populōs maiōraque moenia quaerit.

omnis Hibēr, omnis rapidīs fera Gallia turmīs,

omnis ab aestiferō sitiēns Libys imminet axe.

spūmeus hic mediō quī surgit ab aequore flūctus,

sī prohibēre piget, vestrās effringet in urbēs.

an tantī pretium mōtūs ruptīque per ēnsēs

foederis hoc iuvenī iūrāta in bella ruentī

crēditis, ut statuat superātae iūra Saguntō?

ōcius īte, virī, et nāscentem exstinguite flammam,

nē sērae redeant post aucta perīcula cūrae.

quamquam ō, sī nūllus terror, nōn obruta iam nunc

sēmina fūmārent bellī, vestraene Saguntō

spernendum cōnsanguineam prōtendere dextram?

per vōs culta diū Rutulae prīmōrdia gentis

Laurentemque larem et genetrīcis pignora Trōiae,

cōnservāte piōs, quī permūtāre coāctī

Ācrisiōnēīs Tīrynthia culmina mūrīs.

vōs etiam Zanclēn Siculī contrā arma tyrannī

iūvisse ēgregium, vōs et Campāna tuērī

moenia dēpulsō Samnītum rōbore dignum

Sīgēīs dūxistis avīs. vetus incola Daunī —

testor vōs, fontēs et stāgna arcāna Numīcī —

cum fēlīx nimium dīmitteret Ardea pūbem,

sacra domumque ferēns et avī penetrālia Turnī

ultrā Pȳrēnēn Laurentia nōmina dūxī.

cūr ut dēcīsa atque āvulsa ā corpore membra

dēspiciar, nosterque luat cūr foedera sanguis?”

tandem, ut fīnītae vōcēs, (miserābile vīsū)

summissī palmās lacerātō tegmine vestis

affīgunt prōnī squālentia corpora terrae.

inde agitant cōnsulta patrēs cūrāsque fatīgant.

Lentulus, ut cernēns accēnsae tēcta Saguntī,

poscendum poenae iuvenem, celerīque negantis

exūrī bellō Carthāginis arva iubēbat.

at Fabius cautā speculātor mente futūrī

nec laetus dubiīs parcusque lacessere Mārtem

et melior clausō bellum prōdūcere ferrō,

prīma super tantīs rēbus pēnsanda, ducisne

cēperit arma furor, patrēs an signa movērī

cēnsuerint, mittīque virōs quī exācta reportent.

prōvidus haec rītū vātis fundēbat ab altō

pectore praemeditāns Fabius surgentia bella,

ut saepe ē celsā grandaevus puppe magister

prōspiciēns signīs ventūrum in carbasa Cōrum

summō iamdūdum substringit lintea mālō.

sed lacrimae atque īrā mixtus dolor impulit omnēs

praecipitāre latēns fātum, lēctīque senātūs,

quī ductōrem adeant; sī perstet surdus in armīs

pactōrum, vertant inde ad Carthāginis arcēs

nec dīvum oblītīs indīcere bella morentur.