A weakened Hannibal in Campania (1–84)

iam terrā glaciāle caput fēcundaque nimbīs

tempora et Austriferō nebulōsam vertice frontem

immītis condēbat Hiems, blandīsque salūbre

vēr Zephyrīs tepidō mulcēbat rūra serēnō.

prōrumpit Capuā Poenus vīcīnaque lātē

praemissō terrōre quatit, ceu condita brūmā,

dum Rīphaea rigent Aquilōnis flāmine, tandem

ēvolvit serpēns arcānō membra cubīlī

et splendente diē novus ēmicat atque coruscum

fert caput et saniem sublātīs faucibus efflat.

at Libycī ducis ut fulsērunt signa per agrōs,

dēsōlāta metū cūncta, et suādente pavōre

vallō sē clausēre simul trepidīque salūtis

exspectant ipsīs metuentēs moenibus hostem.

sed nōn ille vigor quī ruptīs Alpibus arma

intulerat dederatque viās Trebiāque potītus

Maeoniōs Italō scelerāvit sanguine flūctūs

tunc inerat. mollī luxū madefacta merōque

illecebrīs somnī torpentia membra fluēbant.

quīs gelidās suētum noctēs thōrāce gravātīs

sub Iove nōn aequō trahere et tentōria saepe

spernere, ubi hībernā ruerent cum grandine nimbī,

ac nē nocte quidem clipeīve ēnsēsve repostī,

nōn pharetrae aut iacula, et prō membrīs arma fuēre,

tum grave cassis onus maiōraque pondera vīsa

parmārum ac nūllīs fūsae strīdōribus hastae.

prīma īnstaurantem sēnsit certāmina mītis

Parthenopē, nōn dīves opum, nōn sprēta vigōris,

sed portūs trāxēre ducem sēcūra volentem

aequora, quae peteret veniēns Carthāgine puppis.

Sīrēnum dedit ūna suum — memorābile — nōmen

Parthenopē mūrīs Achelōias, aequore cuius

rēgnāvēre diū cantūs, cum dulce per undās

exitium miserīs caneret nōn prōspera nautīs;

nunc mollēs urbī rītūs atque hospita Mūsīs

ōtia et exēmptum cūrīs graviōribus aevum.

haec pōne aggressus — nam frontem clauserat aequor —

moenia, nōn ūllās valuit perfringere Poenus

tōtā mōle viās frūstrāque inglōrius ausī

pulsāvit quatiēns obstrūctās arǐete portās.

stābat Cannārum Graia ad mūnīmina victor

nēquīquam et cautae mentis cōnsulta probābat

ēventū, quī post Daunī stāgnantia rēgna

sanguine Tarpeiās īre abstinuisset ad arcēs.

“ēn, quī nōs sēgnēs et nescīre addere cursum

factīs iactāstis, quod vōbīs scandere nūper

nōn aciē ex ipsā concessum moenia Rōmae,

intrāte atque epulās prōmissās sēde Tonantis

hīs, quae Graia manus dēfendit, reddite tēctīs.”

tālia iactābat; fāmaeque pudōre futūrae,

irritus inceptī prīmā sī absisteret urbe,

audēbat cūncta atque acuēbat fraudibus ēnsēs.

sed subitae mūrīs flammae tōtōque fluēbant

aggeris ānfrāctū tēla imprōvīsa per aurās.

haud secus, occuluit saxī quōs vertice fētūs

āles fulva Iovis, tacitō sī ad culmina nīsū

ēvāsit serpēns terretque propinquus hiātū,

illa hostem rōstrō atque assuētīs fulmina ferre

unguibus incessēns nīdī circumvolat orbem.

tandem ad vīcīnōs Cūmārum vertere portūs

dēfessus subiit variōque lacessere mōtū

fortūnam et fāmae turbandō obstāre sinistrae.

sed custōs urbī Gracchus, tūtēla vel ipsīs

certior arcēbat mūrīs, iterumque sedēre

portīs atque aditūs iterum spērāre vetābat.

lūstrat inops animī rīmāturque omnia circum

ālite vectus equō rūrsusque hortātibus īnfit

laudum agitāre suōs: “prōh dī! quis terminus” inquit

“ante urbēs standī Graiās, oblīte tuōrum

factōrum mīles? quis erit modus? Alpibus astat

nīmīrum maior mōlēs, et scandere caelum

pulsantēs iubeō scopulōs. quamquam altera dētur

sī similis tellūs, aliaeque repente sub astra

exsurgant rūpēs, nōn ībis et arduus arma

mē dūcente ferēs? tēne heu Cūmānus hiantem

agger adhūc mūrusque tenet? Gracchumque movērī

nōn ausum portīs parvō in discrīmine cernō?

an vōbīs gentēs quaecumque labōre parāstis

cāsū gesta putent? per vōs Tyrrhēna faventum

stāgna deum, per ego et Trebiam cinerēsque Saguntī

obtestor, dignōs iam vōsmet reddite vestrā

quam trahitis fāmā et revocāte in pectora Cannās.”

sīc ductor fessās luxū attrītāsque secundīs

ērigere et verbīs temptābat sistere mentēs.

Hannibal surveys Campania (85–157)

atque hīc perlūstrāns aditūs fulgentia cernit

arcis templa iugō, quōrum tum Virrius, altae

immītis ductor Capuae, prīmōrdia pandit:

“nōn est hoc” inquit “nostrī, quod suspicis, aevī:

maiōrēs fēcēre manūs. cum rēgna timēret

Dictaeī rēgis — sīc fāma est — linquere terrās

Daedalus invēnit nec tōtō signa sequentī

orbe dare, aetheriās aliēnā tollere in aurās

ausus sē pennā atque hominī mōnstrāre volātūs.

suspēnsum hic lībrāns media inter nūbila corpus

ēnāvit superōsque novus conterruit āles.

nātum etiam docuit falsae sub imāgine plūmae

attemptāre viās volucrum, lāpsumque solūtīs

pennārum rēmīs et nōn fēlīcibus ālīs

turbida plaudentem vīdit freta. dumque dolōrī

indulget subitō mōtīs ad pectora palmīs,

nescius hūc plānctū dūxit moderante volātūs.

hīc prō nūbivagō grātus pia templa meātū

īnstituit Phoebī atque audācēs exuit ālās.”

Virrius haec; sed enim ductor numerābat inertēs

atque āctōs sine Mārte diēs ac stāre pudēbat.

ingemit adversīs respectānsque irrita tēcta

urbe Dicarchēā parat exsatiāre dolōrem.

hīc quoque nunc pelagus, nunc mūrī saxea mōlēs

officit audentī dēfēnsantumque labōrēs.

dumque tenet sociōs dūra atque obsaepta viārum

rumpere nītentēs lentus labor, ipse propinqua

stāgnōrum terraeque simul mīrācula lūstrat.

prīmōrēs adsunt Capuae: docet ille tepentēs

unde ferant nōmen Baiae comitemque dedisse

Dūlichiae puppis stāgnō sua nōmina mōnstrat.

ast hic Lucrīnō mānsisse vocābula quondam

Cōcȳtī memorat mediōque in gurgite pontī

Herculeum commendat iter, quā discidit aequor

Amphitryōniadēs armentī victor Hibērī.

ille, ōlim populīs dictum Styga, nōmine versō

stāgna inter celebrem nunc mītia mōnstrat Avernum;

tum trīstī nemore atque umbrīs nigrantibus horrēns

et formīdātus volucrī lētāle vomēbat

suffūsō vīrus caelō Stygiāque per urbēs

rēligiōne sacer saevum retinēbat honōrem.

huic vīcīna palūs — fāma est Acherontis ad undās

pandere iter — caecās stāgnante vorāgine faucēs

laxat et horrendōs aperit tellūris hiātūs

interdumque novō perturbat lūmine mānēs.

at iuxtā cālīgantēs longumque per aevum

īnfernīs pressās nebulīs pallente sub umbrā

Cimmeriās iacuisse domōs noctemque profundam

Tartareae narrant urbis. tum sulpure et ignī

semper anhēlantēs coctōque bitūmine campōs

ostentant. tellūs ātrō exundante vapōre

suspīrāns ustīsque diū calefacta medullīs

aestuat et Stygiōs exhālat in āera flātūs.

parturit et tremulīs metuendum exsībilat antrīs

interdumque cavās luctātus rumpere sēdēs

aut exīre fretīs, sonitū lūgubre minācī

Mulciber immūgit lacerātaque vīscera terrae

mandit et exēsōs labefactat murmure montēs.

trādunt Herculeā prōstrātōs mōle Gigantas

tellūrem iniectam quatere, et spīrāmine anhēlō

torrērī lātē campōs, quotiēnsque minantur

rumpere compāgem impositam, expallēscere caelum.

appāret Prochytē saevum sortīta Mimanta,

appāret procul Īnarimē, quae turbine nigrō

fūmantem premit Īapetum flammāsque rebellī

ōre ēiectantem et, sī quandō ēvādere dētur,

bella Iovī rūrsus superīsque iterāre volentem.

mōnstrantur Vesuvīna iuga atque in vertice summō

dēpāstī flammīs scopulī strātusque ruīnā

mōns circum atque Aetnae fātīs certantia saxa.

necnōn Mīsēnum servantem Īdaea sepulcrō

nōmina et Herculeōs videt ipsō in lītore Baulōs.

mīrātur pelagīque minās terraeque labōrēs.

The attack on Nola (158–294)

quae postquam perspecta virō, regressus ad altōs

inde Pherētiadum mūrōs, frondentia laetō

palmite dēvāstat Nȳsaea cacūmina Gaurī.

hinc ad Chalcidicam trānsfert citus agmina Nōlam.

campō Nōla sedet crēbrīs circumdata in orbem

turribus et celsō facilem tūtātur adīrī

plānitiem vallō; sed quī nōn turribus arma

dēfendenda daret, vērum ultrō moenia dextrā

prōtegeret, Mārcellus opem auxiliumque ferēbat.

isque ubi Agēnoream procul adventāre per aequor

et ferrī ad mūrōs nūbem videt, “arma — cruentus

hostis adest — capite arma, virī” clāmatque capitque.

circumstant rapidī iuvenēs aptantque frementī

sanguineās dē mōre iubās. sonat inde, citātō

agmina dispōnēns passū: “tū līmina dextrae

servābis portae, Nerŏ; tū converte cohortēs

ad laevam patriās et Lārīnātia signa,

clārum Volscōrum, Tullī, decus. ast ubi iussō,

per tacitum ruptīs subitā vī fundite portīs

tēlōrum in campōs nimbum. ferar ipse revulsā

in mediōs equitumque traham certāmina portā.”

dumque ea Mārcellus, iam claustra revellere Poenī

et scālīs sprētīs temptābant rumpere mūrōs.

īnsonuēre tubae passim clāmorque virōrum

hinnītūsque, simul lituī raucōque tumultū

cornua et in membrīs concussa furentibus arma.

fertur acerba luēs disiectīs incita portīs

effūsaeque ruunt inopīnō flūmine turmae,

improbus ut frāctīs exundat mōlibus amnis,

prōpulsum ut Boreā scopulīs impingitur aequor,

ut ruptō terrās invādunt carcere ventī.

nec torrente Libys vīsō armōrumque virumque

dēiectus spē stāre valet. dux Dardanus īnstat

attonitīs; praegressus equō tergīsque ruentum

incumbēns hastā, sociōs nunc vōce fatīgat:

“perge, age, fer gressūs. dexter deus, hōraque nostra est.

hāc iter ad mūrōs Capuae,” nunc rūrsus in hostem

conversus “stā, quō raperis? nōn terga tuōrum,

tē, ductor Libyae, increpitō; stā. campus et arma

et Mārs in manibus. dīmittō ē caede cohortēs:

spectēmur sōlī. Mārcellus proelia poscō.”

sīc rēctor Latius, iuvenīque invādere pugnam

Barcaeō suādēbat honor pretiumque perīclī,

sed nōn haec placidō cernēbat pectore Iūnō

coeptōque āvertit suprēma in fāta ruentem.

sistere perculsōs ille et revocāre labōrat:

“tālēsne ē gremiō Capuae tēctīsque sinistrīs

ēgredimur? stāte, ō miserī, quīs glōria summa

dēdecorī est. nīl vōs hodiē, mihi crēdite, terga

vertentēs fīdum exspectat. meruistis ut omnis

ingruat Ausonia, et saevō Māvorte parāstis

nē quā spēs fūsōs pācis vītaeque manēret.”

vincēbat clāmōre tubās vōcisque vigōre

quamvīs obstrūctās saevus penetrābat in aurēs.

Pōlydamantēīs iuvenis Pediānus in armīs

bella agitābat atrōx Trōiānaque sēmina et ortūs

atque Antēnoreā sēsē dē stirpe ferēbat,

haud levior generis fāmā sacrōque Timāvō

glōria et Euganeīs dīlēctum nōmen in ōrīs.

huic pater Ēridanus Venetaeque ex ōrdine gentēs

atque Aponō gaudēns populus, seu bella ciēret

seu Mūsās placidus doctaeque silentia vītae

māllet et Āoniō plēctrō mulcēre labōrēs,

nōn ūllum dīxēre parem, nec nōtior alter

Grādīvō iuvenis nec Phoebō nōtior alter.

quī postquam, effūsīs urgēns vestīgia frēnīs

Poenōrum, iuxtā galeam atque īnsigne perēmptī

agnōvit spolium Paulī — puer illa gerēbat

nōn parvō laetus ductōris mūnere Cīnyps,

dīlēctus Poenō Cīnyps, quō grātior ōra

nōn fuit ac nūllā nituit plūs fronte decōris,

quāle micat semperque novum est quod Tīburis aura

pāscit ebur, vel quī mīrō candōris honōre

lūcet in aure lapis rubrīs advectus ab undīs —

quem postquam ēgregium cristīs et casside nōtā

fulgentem extrēmō Pediānus in agmine vīdit,

ceu subita ante oculōs Paulī ēmersisset imāgō

sēdibus īnfernīs āmissaque posceret arma,

invādit frendēns: “tūne, ignāvissime, sacrī

portābis capitis quae nōn sine crīmine vester

invidiāque deum gestāret tegmina ductor?

ēn Paulus.” vocat inde virī ad spectācula mānēs

et fugientis agit costīs penetrābile tēlum.

tum dēlāpsus equō galeam atque īnsignia magnī

cōnsulis abrumpit dextrā spoliatque videntem.

ambrosiae cecidēre comae, violātaque cervīx

marmoreum in iugulum collō lābente recumbit;

solvitur omne decus lētō, niveōsque per artūs

it Stygius color et fōrmae populātur honōrēs.

haud secus Ōceanō rediēns Cytherēius ignis,

cum sēsē Venerī iactat splendōre refectō,

sī subita invādat nūbēs, hebetātur et ātrīs

dēcrēscēns tenebrīs languentia lūmina condit.

ipse etiam raptā Pediānus casside nūdōs

attonitus stupet ad vultūs, īrāsque coercet.

tum galeam magnō socium clāmōre reportāns

immītem quatiēbat equum spūmantia saevō

frēna cruentantem morsū. cui turbidus armīs

obvia Mārcellus rapidō tulit ōra tumultū

agnōscēnsque decus “macte ō virtūtis avītae,

macte Antēnoridē! nunc” inquit “rapta petāmus,

quod superest, Libycī ductōris tegmina,” et ārdēns

terrificīs saevam fundit strīdōribus hastam.

nec forsan vōtī vānus foret, obvia nī vīs

Gestaris oppositō tenuisset corpore tēlum;

quem, dum vīcīnīs ductōrem prōtegit armīs,

transabiit nōn hunc sitiēns gravis hasta cruōrem

ingentēsque minās mūtātā morte perēgit.

āvehitur raptim ductor discrīmine lētī

turbātus cursumque furēns ad castra capessit.

iamque fugae immodicus tendit certāmine gressum

praecipitem versīs Poenōrum exercitus armīs;

assequitur tēlīs hostis, longāsque virītim

exsatiant īrās clādum caelōque cruentōs

certātim ostentant et dīs ultōribus ēnsēs.

ille diēs prīmus docuit, quod crēdere nēmō

audēret superīs, Mārtis certāmine sistī

posse ducem Libyae. raptant currūsque virōsque

Massȳlamque feram, et vīvīs āvulsa reportant

tegmina bellantum atque abeunt, sub cuspide terga

contentī vīdisse ducis. tum Mārtis adaequant

Mārcellum decorī: graditur comitante triumphō

maior quam ferret cum victor opīma Tonantī.

inde furēns, postquam vallō vix dēpulit hostem,

ductor Agēnoreus “quandō hanc quantōque cruōre

hostīlī lābem ēluerim? mea terga vidēre

contigit Ausoniae? mēne,” inquit “summe deōrum,

post Trebiam statuis tam turpī fūnere dignum?

vōsque, invicta diū, nunc heu sine Mārte iuventūs,

dēbellāta bonīs Capuae, nōn dēgener ipse

gestōrum Ausoniīs vertī victrīcia signa:

vōbīs terga dedī. vīdī, cum ad bella vocārem,

nōn secus atque Italō fugere ā ductōre paventēs.

quid reliquum prīscī Mārtis tibi, quī dare terga

mē revocante potes?” fundēbat tālia Poenus.

at Latiae sēsē Nōlāna ad moenia turmae

portantēs spolia īnsignī clāmōre ferēbant.

Responses at Rome (295–341)

at cōnsuēta gravēs per longum audīre suōrum

ēventūs Rōma et numquam recreāta secundīs

allātō tandem faustae certāmine pugnae

ērigitur prīmōque deum sē mūnere tollit.

ante omnēs pigra in Mārtem fugiēnsque labōrum,

dum bellum tonat, et sēsē fūrāta iuventūs

dat poenās latebrae. tum quī dulcēdine vītae

invēnēre dolōs iūrātaque foedera Poenō

corrūpēre notant et pūrgant crīmine gentem.

pūnītur patriam meditātī linquere terram

cōnsilium īnfēlīx scelerātaque culpa Metellī.

tālia corda virum. sed enim nec fēmina cessat

mente aequāre virōs et laudis poscere partem.

omnis prae sēsē portāns capitisque manūsque

antīquum decus ac dērepta monīlia collō

certātim mātrōna ruit bellōque ministrant.

haud tantā cessisse virōs in tempore tālī

laudis sorte piget, factōque in saecula itūrō

laetantur tribuisse locum. tum celsa senātūs

subsequitur turba; in medium certāmine magnō

prīvātae cumulantur opēs. nūdāre penātēs

ac nihil arcānōs vītae meliōris ad ūsūs

sēposuisse iuvat, coït et sine nōmine vulgus.

corpore sīc tōtō ac membrīs Rōma omnibus ūsa,

exsanguēs rūrsus tollēbat ad aethera vultūs.

addunt spem miserīs dulcem Parnāsia Cirrhā

portantēs respōnsa virī. nam laeta ferēbant

exaudīsse adytīs, sacrā cum vōce tonāret

antrum et mūgīret Phoebō iam intrāta sacerdōs:

“solvite, gēns Veneris, graviōrēs corde timōrēs.

adversa et quicquid dūrī sub Mārte manēbat

exhaustum est vōbīs; restant leviōra labōrum

et sine perniciē terror. dīs vōta precēsque

ferte modo et tepidōs ārīs lībāte cruōrēs.

neu date terga malīs: aderit Grādīvus, et ipse

Dēlius āvertet propiōra perīcula vātēs

Trōiānōs nōtus semper minuisse labōrēs.

sed vērō, sed enim ante omnēs altāria fūment

centum fēsta Iovī, centum cadat hostia cultrīs.

ille trucem bellī nūbem saevāsque procellās

in Libyam violentus aget; spectābitis ipsī

aegida turbātō quatientem in proelia mundō.”

atque ea Parnāsī postquam clāmāta sub antrīs

allātum, vulgīque deus pervēnit ad aurēs,

in Capitōlīnās certātim scanditur arcēs,

sternunturque Iovī et dēlūbrum sanguine honōrant;

tum paeāna canunt respōnsaque fīda precantur.

Battle in Sardinia (342–419)

intereā assuētīs senior Torquātus in armīs

Sardōās patriō quatiēbat mīlite terrās,

namque ortum Īliacā iactāns ab orīgine nōmen

in bella Hampsagorās Tyriōs renovāta vocārat.

prōlēs pulchra virō nec tālī digna parente

Hostus erat, cuius frētus fulgente iuventā

ipse asper pācī crūdōs sine vīribus annōs

barbaricī studiō rītūs refovēbat in armīs.

isque ubi Torquātum raptim properāta ferentem

signa videt pugnaeque avidās accēdere dextrās,

fraude locī nōtā latebrōsa per āvia saltūs

ēvolat et prōvīsa fugae compendia captāns

virgultā tegitur valle ac frondentibus umbrīs.

īnsula flūctisonō circumvallāta profundō

fastīgātur aquīs compressaque gurgite terrās

ēnormēs cohibet nūdae sub imāgine plantae;

inde Ichnūsa prius Graiīs memorāta colōnīs.

mox Libycī Sardus generōsō sanguine fīdēns

Herculis ex sēsē mūtāvit nōmina terrae.

afflūxēre etiam et sēdēs posuēre coāctās

dispersī pelagō post ēruta Pergama Teucrī

nec parvum decus advectō cum classe paternā

agmine Thespiadum terrīs, Iolāe, dedistī.

fāma est, cum lacerīs Actaeōn flēbile membrīs

supplicium lueret spectātae in fonte Diānae,

attonitum novitāte malī fūgisse parentem

per freta Aristaeum et Sardōōs īsse recessūs;

Cȳrēnēn mōnstrāsse ferunt nova lītora mātrem.

serpentum tellūs pūra ac viduāta venēnīs,

sed trīstī caelō et multā vitiāta palūde.

quā videt Ītaliam, saxōsō torrida dorsō

exercet scopulīs lātē freta pallidaque intus

arva coquit nimium Cancrō fūmantibus Austrīs;

cētera prōpēnsae Cereris nūtrīta favōre.

hōc habitū terrae nemorōsa per invia crēbrō

Torquātum ēlūdēns Hostus Sīdōnia pugnae

tēla exspectābat sociōsque labōris Hibērōs.

quī postquam appulsīs animōs auxēre carīnīs,

haud mora: prōrumpit latebrīs, adversaque lātē

agmina inhorrēscunt, longumque coīre vidētur

et cōnferre gradum. media intervalla patentis

corripiunt campī properātīs ēminus hastīs,

dōnec ad expertōs ēnsēs, fīdissima tēla,

perventum. dīra inde luēs: caeduntque caduntque

alternīque animās saevō in mucrōne relinquunt.

nōn equidem innumerās caedēs totque horrida facta

spērārim tantō dignē prō nōmine rērum

pandere nec dictīs bellantum aequāre calōrem.

sed vōs, Calliopē, nostrō dōnāte labōrī

nōta parum magnī longō trādantur ut aevō

facta virī, et meritum vātī sacrēmus honōrem.

Ennius, antīquā Messāpī ab orīgine rēgis,

miscēbat prīmās aciēs, Latiaeque superbum

vītis adōrnābat dextram decus. hispida tellūs

mīsērunt Calabrī, Rudiae genuēre vetustae,

nunc Rudiae sōlō memorābile nōmen alumnō.

is prīmā in pugnā, vātēs ut Thrācius ōlim,

īnfēstam bellō quateret cum Cȳzicus Argō,

spīcula dēpositō Rhodopēia pectine torsit,

spectandum sēsē nōn parvā strāge virōrum

fēcerat, et dextrae glīscēbat caedibus ārdor.

advolat, aeternum spērāns fore, pelleret Hostus

sī tantam lābem, ac perlībrat vīribus hastam.

rīsit nūbe sedēns vānī cōnāmina coeptī

et tēlum procul in ventōs dīmīsit Apollō,

ac super hīs: “nimium, iuvenis, nimiumque superbus

spem vānam hausistī. sacer hīc ac magna sorōrum

Āonidum cūra est et dignus Apolline vātēs.

hīc canet illūstrī prīmus bella Ītala versū

attolletque ducēs caelō, resonāre docēbit

hic Latiīs Helicōna modīs nec cēdet honōre

Ascraeō fāmāve senī.” sīc Phoebus, et Hostō

ultrīx per geminum trānscurrit tempus harundō.

vertuntur iuvenis cāsū perculsa per agrōs

agmina et effūsae pariter dant terga catervae.

tum pater audītā nātī nece turbidus īrae

barbaricum atque immāne gemēns trānsfīgit anhēlum

pectus et ad mānēs urget vestīgia nātī.

Hannibal fights his way back to Capua (420–478)

at Libyae ductor, Mārcellō frāctus et ācrī

contūsus pugnā, campōs damnārat et arma;

verterat ad miserās nōn aequī Mārtis Acerrās.

inde, ubi permīsit flammīs atque ēnsibus urbem,

Nūceriae nihilō levior nec parcior īrae

incussit sēsē atque aequāvit moenia terrae.

post Casilīna sibī multum obluctātus inīquīs

dēfendentum armīs aegrē reserāverat āstū

līmina et obsessīs vītam pēnsāverat aurō.

iamque in Dauniacōs trānsfundēns agmina campōs

flectēbat rabiem quō praeda vel īra vocāsset.

fūmābat versīs incēnsa Petēlia tēctīs,

īnfēlīx fideī miseraeque secunda Saguntō,

at quondam Herculeam servāre superba pharetram.

verterat et mentem Tyria ad cōnāta Tarentus,

portīsque intrārant Poenī. sed enim arce coruscā,

fīsa locō, manus Ausoniae stīpāta sedēbat.

hic, mīranda movēns, classem quae condita portū

astābat — namque angustīs ē faucibus aequor

ērumpit scopulōs inter patulōque recessū

diffundit campīs sēcrētum gurgite pontum —

inclūsās igitur, quibus haud ēnāre dabātur

arce superpositā, claustrīs maris extulit āstū

perque āversa tulit portātās arva carīnās.

lūbrica rōboreīs aderant substrāmina plaustrīs,

atque recēns caesī tergō prōlāpsa iuvencī

aequoream rota dūcēbat per grāmina puppim.

et iam per collēs dūmōsque ad lītus adācta

innābat pelagō veniēns sine rēmige classis.

nūntius intereā vectīs nōn mōre carīnīs

terrentem freta cūrārum fervōribus implet,

dum procul Oebaliōs amet expugnāre nepōtēs

et prīmus rōstrīs sulcet nāvālibus arva,

assessōs Capuae mūrōs, claustra ipsa revellī

portārum, ac tōtum miserīs incurrere bellum.

linquit coepta ferōx, pennāsque addente pudōre

atque īrā simul immānī per proxima mōtū

ēvolat et minitāns avida ad certāmina fertur.

haud secus, āmissō tigris sī concita fētū

ēmicet, attonitae paucīs lūstrātur in hōrīs

Caucasus et saltū trāmittitur ālite Gangēs,

dōnec fulmineō partūs vestīgia cursū

colligat et rabiem prēnsō cōnsūmat in hoste.

obvius huic sparsō Centēnius agmine raptim

funditur audendī prāvus facilisque perīclīs,

sed parvum decus Hannibalī. nam vītis honōre

perfūnctus Latiae subitō stimulārat agrestēs

sēmermemque manum sternendam obiēcerat hostī.

bis septem dēmissa necī — nec substitit agmen —

mīlia; bis septem quoque nōn sollertior ēnse,

sed genus īnsignis iūstīs dūcēbat in armīs

Fulvius. ast aequē per corpora fūsa iacentum

raptum iter est, victorque moram nōn passus eundī.

exsequiae tantum fāmam nōmenque volentem

mītificae mentis tenuērunt fūnere laetō;

namque per īnsidiās — īnfandum — et ab hospite falsō,

colloquium et prōmissa petit dum perfida gentis

Lūcānae, Gracchus caecō circumdatus āstū

occiderat, laudemque Libys rapiēbat humandī.

Hannibal blocked from Capua (479–506)

sed nōn, ut scītum celerāre ad moenia Poenum,

restābat rēs ūlla locō: iam cōnsul uterque

praecipitēs aderant, Nōlā vīs omnis, et Arpīs

aevī flōridior Fabius rapida arma ferēbat;

hinc Nerō et hinc volucrēs Sīlānus nocte diēque

impellēbat agēns properāta ad bella cohortēs.

undique conveniunt, pariterque oppōnere cūnctōs

ūnī ductōrēs iuvenī placet. arduus ipse

Tīfāta īnsīdit, propior quā moenibus īnstat

collis, et ē tumulīs subiectam dēspicit urbem.

vērum ubi tot sēsē circumfundentibus armīs

vallātās socium portās ūnāque negārī

intrāvisse sibī Capuaeque ērumpere cernit,

ānxius ēventūs, nunc ferrō frangere coetum

obstantum meditātur, init nunc āvia coeptō

cōnsilia atque āstū quaerit tot mīlia portīs

abstrahere artātīs cīnctōsque resolvere mūrōs.

sīc igitur sēcum, cūrāsque ita corde fatīgat:

“quō, mēns aegra, vocās? rūrsusne perīcula sūmam

nōn aequus regiōne locī, Capuāque vidente

terga dabō? an residēns vīcīnī vertice montis

exscindī ante oculōs patiar sociālia tēcta?

nōn ita mē expertī Fabius Fabiīque magister

turbātum, Hesperiō cum clausōs mīlite collēs

ēvāsī victor sparsōsque per arva iuvencōs

iactāre accēnsīs stimulāvī cornibus ignēs.

hauddum omnēs abiēre dolī. dēfendere nōbīs

sī Capuam ēreptum est, dabitur circumdare Rōmam.”

Hannibal marches on Rome (507–604)

haec postquam placita, et tenuit sententia mentem,

nōn exspectātō Tītān dum gurgite lūcem

spīrantēs prōferret equōs, impellit in agmen

vōce manūque virōs et coepta immānia pandit:

“perge, age, vince omnem, mīles, virtūte labōrem

et quantum hūmānī possunt sē tendere passūs,

arduus accelerā. Rōmam petis. hoc iter Alpēs,

hoc Cannae strāvēre tibi. heia, incute mūrīs

umbōnem Īliacīs Capuaeque repende ruīnās;

quam tantī fuerit cadere, ut Pālātia cernās

et dēmigrantem Tarpeiā sēde Tonantem.”

īnstīnctī glomerant gressūs. Rōma auribus haeret,

Rōma oculīs, crēduntque ducis sollertibus āctīs

aptius id coeptum quam sī dūxisset ab ipsō

fātālī Aeneadīs campō. Vulturna citātā

trāmittunt alnō vada postrēmīque relinquunt

tardandīs Italīs corruptās igne carīnās.

tum Sidicīna legunt pernīcibus arva maniplīs

Thrēiciamque Calēn, vestrās ā nōmine nātī,

Ōrīthyia, domōs. hinc Allīfānus Iacchō

haud inamātus ager, nymphīsque habitāta Casīnīs

rūra ēvāstantur. mox et vīcīnus Aquīnās

et quae fūmantem tēxēre Giganta Fregellae

agmine carpuntur volucrī. fert concitus inde

per iuga celsa gradum, dūrīs quā rūpibus haeret

bellātor Frusinō, et surgit suspēnsa tumentī

dorsō frūgiferīs Cereālis Anagnia glaebīs.

iamque adeō est campōs ingressus et arva Labīcī,

linquēns Tēlegonī pulsātōs arǐete mūrōs,

haud dignam inter tanta moram. nec amoena retentant

Algida nec iuxtā Iūnōnis tēcta Gabīnae.

praeceps ad rīpās immānī turbine fertur,

sulpureīs gelidus quā serpit lēniter undīs

ad genitōrem Aniō lābēns sine murmure Thybrim.

hīc ut signa ferōx dīmēnsaque castra locāvit

et rīpās tremefēcit eques, perterrita pulsīs

Īlia prīma vadīs sacrō sē coniugis antrō

condidit et cūnctae fūgērunt gurgite nymphae.

at mātrēs Latiae, ceu moenia nūlla supersint,

attonitae passim furibundīs gressibus errant.

ante oculōs astant lacerae trepidantibus umbrae,

quaeque gravem ad Trebiam quaeque ad Tīcīna fluenta

oppetiēre necem: Paulus Gracchusque cruentī

Flāminiusque simul miserīs ante ōra vagantur.

clausit turba viās. stat celsus et asper ab īrā

ingentemque metum torvō domat ōre senātus.

interdum tamen ērumpunt sub casside fūsae

per tacitum lacrimae quidnam Fortūna minētur

quidve parent superī. pūbēs dispersa per altās

stat turrēs, atque hūc ventum sub corde volūtat

ut iam Rōma satis crēdat dēfendere mūrōs.

Poenus ut ad somnōs vix tōtam cursibus āctae

indulsit pūbī noctem, vigil ipse nec ūllam

ad requiem facilis crēdēnsque abscēdere vītae

quod sopor ēripiat tempus, radiantibus armīs

induitur Nomadumque iubet prōrumpere turmās.

inde levīs frēnīs circum pavitantia fertur

quadrupedante sonō perculsae moenia Rōmae.

nunc aditūs lūstrat, clausās nunc cuspide pulsat

īnfēstā portās, fruiturque timōre paventum.

nunc lentus celsīs astāns in collibus intrat

urbem oculīs discitque locōs causāsque locōrum;

ac legeret vīsū cūncta et penetrāret in omnēs

spectandō partēs, nī magnō turbine adesset

Fulvius haud tōtā Capuae obsidiōne relicta.

tum dēmum castrīs turmās īnflexit ovantēs

spectātā ductor satiātus pectora Rōmā.

atque ubi nox dēpulsa polō prīmāque rubēscit

lampade Neptūnus revocatque Aurōra labōrēs,

effundit ruptō persultāns agmina vallō

et quantum clāmāre valet: “per plūrima vestra,

ō sociī, decora et sacrātās sanguine dextrās,

vōbīs īte parēs et tantum audēte sub armīs

quantum Rōma timet. reliquam hanc exscindite mōlem:

nīl quod vincātis tōtō restābit in orbe.

neu populī vōs Mārtigenae tardārit orīgō;

intrātam Senonum capiētis mīlibus urbem

assuētamque capī. fortasse curūlibus altīs

iam vōs exemplō proavōrum ad nōbile lētum

exspectant dē mōre senēs mortīque parantur.”

tālibus hinc Poenus; sed contrā Oenōtria pūbēs

nōn ūllās vōcēs ducis aut praecepta requīrit.

sat mātrēs stimulant nātīque et cāra supīnās

tendentum palmās lacrimantiaque ōra parentum.

ostentant parvōs vāgītūque incita pulsant

corda virum, armātīs īnfīgunt ōscula dextrīs.

īre volunt et prō mūrīs oppōnere dēnsī

pectora respectantque suōs flētumque resorbent.

ut vērō impulsō patefactae cardine portae

et simul ērūpit mōtīs exercitus armīs,

funditur immixtus gemitū precibusque per altōs

ad caelum mūrōs clangor, sparsaeque solūtīs

crīnibus exululant mātrēs atque ūbera nūdant.

Fulvius antevolāns agmen “quis nesciat” inquit

“nōn sponte ad nostrōs Poenum vēnisse penātēs?

ā portīs fūgit Capuae.” subnectere plūra

cōnantem trīstis caelī cum murmure vāstō

turbāvit fragor et subitā dē nūbe procellae.

Jupiter threatens (605–685)

Iuppiter Aethiopum remeāns tellūre minantem

Rōmuleō Poenum ut vīdit succēdere vallō,

caelicolīs raptim excītis, dēfendere tēcta

Dardana et in septem discurrere iusserat arcēs.

ipse ē Tarpeiō sublīmis vertice cūncta —

et ventōs simul et nūbēs et grandinis īrās

fulminaque et tonitrūs et nimbōs conciet ātrōs.

concussī tremuēre polī, caelumque tenebrīs

clauditur, et terrās caecō nox condit amictū.

īnstat tempestās oculīs, hostīque propinquō

Rōma latet. iactae in turmās per nūbila flammae

strīdōrem servant, membrīsque īnsībilat ignis.

hinc Notus, hinc Boreās, hinc fuscīs Āfricus ālīs

bella movent, quantīs animōs et pectora possint

īrātī satiāre Iovis. fluit agmen aquārum

turbine cōnfūsum piceō et nigrante procellā

atque omnēs circā campōs spūmantibus undīs

involvit. celsus summō dē culmine montis

rēgnātor superum sublātā fulmina dextrā

lībrāvit clipeōque ducis nōn cēdere certī

incussit. summā liquefacta est cuspis in hastā,

et flūxit, ceu correptus fornācibus, ēnsis.

ambustīs sed enim ductor Sīdōnius armīs

sistēbat sociōs et caecum ē nūbibus ignem

murmuraque ā ventīs miscērī vāna docēbat.

tandem post clādēs socium caelīque ruīnam,

nōn hoste in nimbīs vīsō, nōn ēnse, referrī

signa iubet castrīs maestāsque resuscitat īrās:

“ventīs dēbēbis nīmīrum hiemisque procellīs

ūnum, Rōma, diem; sed nōn tē crāstina nōbīs

lūx umquam ēripiet, dēscendat Iuppiter ipse

in terrās licet.” īnfrendēns dum tālia fātur,

ecce serēnātō clārum iubar ēmicat axe,

pūrgātusque nitet discussīs nūbibus aether.

Aeneadae sēnsēre deum, tēlīsque repostīs

summissās tendunt alta ad Capitōlia dextrās

et fēstā cingunt montis penetrālia laurō.

tum vultūs modo nōn parvō sūdōre madentēs,

nunc laetōs Iovis aspectant: “dā, summe deōrum,

dā, pater, ut sacrō Libys inter proelia tēlō

concidat. haud aliā potis est occumbere dextrā.”

sīc adeō ōrantēs pressēre silentia, postquam

abstulerat terrās nigrantibus Hesperus umbrīs.

quem simul attollēns rutilantem lampada Tītān

obruit et vītae rediit mortālibus ūsus,

Poenus adest, nec sē castrīs Oenōtria pūbēs

continet. hauddum ēnsēs strictī, mediumque iacēbat

tantum ad bella locī quantum trāmittere iactae

sufficerent hastae, cum fulgor hebēscere caelī

per subitum coepit dēnsaeque subīre tenebrae

atque diēs fugere; atque armārī ad proelia rūrsus

Iuppiter. incumbunt ventī, crassusque rotante

Austrō nimbōrum fervet globus. intonat ipse

quod tremat et Rhodopē Taurusque et Pindus et Atlās;

audīvēre lacūs Erebī, mersusque profundīs

agnōvit tenebrīs caelestia bella Typhōeus.

invādit Notus ac, piceam cum grandine multā

intorquēns nūbem, cūnctantem et vāna minantem

circumagit castrīsque ducem succēdere cōgit.

vērum ubi dēpositīs saepsit sēsē aggere tēlīs,

laeta serēnātī faciēs aperītur Olympī,

nūllaque tam mītem crēdās habuisse Tonantem

fulmina, nec placidō commōta tonitrua caelō.

dūrat, et affirmāns nōn ultrā spondet in ipsōs

ventūram caelī rabiem, modo patria virtūs

in dextrās redeat, nec Rōmam exscindere Poenī

crēdant esse nefās. ubi nam tunc fulmina tandem

invītī latuisse Iovis, cum sterneret ēnsis

Aetōlōs campōs? ubi, cum Tyrrhēna natārent

stāgna cruōre virum? “pugnat prō moenibus” inquit

“sī rēctor superum tot iactīs fulmine tēlīs,

inter tot mōtūs cūr mē contrā arma ferentem

afflīxisse piget? ventīs hiemīque fugācēs

terga damus? remeet, quaesō, mēns illa vigorque

quā vōbīs, cum pācta patrum, cum foedera adessent,

integrāre aciēs placitum.” sīc pectora flammat,

dōnec equum Tītān spūmantia frēna resolvit.

nec nox composuit cūrās somnusve frementem

ausus adīre virum, et redeunt cum lūce furōrēs.

rūrsus in arma vocat trepidōs clipeōque tremendum

increpat atque minīs imitātur murmura caelī.

Juno gives Hannibal a revelation (686–728)

ut vērō accēpit tantum cōnfīdere dīvīs

Ausoniōs patrēs, summissaque Baetis ad ōrās

auxilia, et noctū prōgressum moenibus agmen,

sīc agitāre fremēns obsessōs ōtia iamque

sēcūram Hannibalis Rōmam violentior īnstat.

iamque propinquābat mūrō, cum Iuppiter aegram

Iūnōnem alloquitur cūrīs mulcetque monendō:

“nūllane Sīdoniō iuvenī, coniūnxque sororque

cāra mihī, nōn ūlla umquam sine fīne ferōcī

addēs frēna virō? fuerit dēlēre Saguntum,

exaequāre Alpēs, impōnere vincula sacrō

Ēridanō, foedāre lacūs: etiamne parābit

nostrās īre domōs, nostrās perrumpere in arcēs?

siste virum; namque, ut cernis, iam flāgitat ignēs

et parat accēnsīs imitārī fulmina flammīs.”

hīs dictīs grātēs agit ac turbāta per aurās

dēvolat et prēnsā iuvenis Sāturnia dextrā

“quō ruis, ō vēcors, maiōraque bella capessis

mortālī quam ferre datum?” Iūnō inquit, et ātram

dīmōvit nūbem vērōque appāruit ōre.

“nōn tibi cum Phrygiō rēs Laurentīve colōnō.

ēn, age — namque, oculīs āmōtā nūbe parumper

cernere cūncta dabō — surgit quā celsus ad aurās,

aspice, montis apex, vocitāta Palātia rēgī

Parrhasiō plēnā tenet et resonante pharetrā

intenditque arcum et pugnās meditātur Apollō.

at quā vīcīnīs tollit sē collibus altae

mōlis Aventīnus, vidĕn ut Lātōnia virgō

accēnsās quatiat Phlegethontis gurgite taedās

exsertōs avidē pugnae nūdāta lacertōs?

parte aliā cerne ut saevīs Grādīvus in armīs

implērit dictum propriō dē nōmine campum.

hinc Iānus movet arma manū, movet inde Quirīnus,

quisque suō dē colle deus. sed enim aspice quantus

aegida commoveat nimbōs flammāsque vomentem

Iuppiter et quantīs pāscat ferus ignibus īrās.

hūc vultūs flecte atque audē spectāre Tonantem:

quās hiemēs, quantōs concussō vertice cernis

sub nūtū tonitrūs! oculīs quī fulgurat ignis!

cēde deīs tandem et Tītānia dēsine bella.”

sīc affāta virum indocilem pācisque modīque,

mīrantem superum vultūs et flammea membra

abstrahit ac pācem terrīs caelōque repōnit.

Hannibal departs, Rome rejoices (729–752)

respectāns abit et castrīs āvulsa movērī

signa iubet ductor, remeātūrumque minātur.

redditur extemplō flagrantior aethere lampas

et tremula īnfūsō resplendent caerula Phoebō.

at procul ē mūrīs vīdēre ut signa revellī

Aeneadae versumque ducem, tacita ōra vicissim

ostentant nūtūque docent quod crēdere magnō

nōn audent haerente metū; nec abīre volentis

sed fraudem īnsidiāsque putant et Pūnica corda,

ac tacitae nātīs īnfīgunt ōscula mātrēs,

dōnec prōcēdēns oculīs sēsē abstulit agmen

suspectōsque dolōs dēmptō terrōre resolvit.

tum vērō passim sacra in Capitōlia pergunt

inque vicem amplexī permixtā vōce triumphum

Tarpeiī clāmant Iovis ac dēlūbra corōnant.

iamque omnēs pandunt portās. ruit undique laetum

nōn spērāta petēns dūdum sibi gaudia vulgus.

hī spectant quō fīxa locō tentōria rēgis

astiterint, hī quā celsus dē sēde vocātās

affātus fuerit turmās, ubi belliger Astur

atque ubi atrōx Garamās saevusque tetenderit Hammōn.

corpora nunc vīva sparguntur gurgitis undā,

nunc Aniēnicolīs statuunt altāria nymphīs.

tum fēstam repetunt lūstrātīs moenibus urbem.